صابر ـ ترمذیصابر ـ ترمذی(م 546ه )

صابر بن اسماعیل شهاب الدین شرف الادباء ترمذی خراسانی مشهور به ادیب صابر.

بعضی از منابع نام او را احمد بن عبداللّه و تخلص وی را صابر ذکر کرده اند. 1 اصل او از بخارا بود و نشوونمای او در خراسان. وی در خراسان تحت تربیت سیدابوجعفر علی بن حسین موسوی قرار گرفت و از شاعران بزرگ در عهد سلطان سنجر سجلوقی ( م552 ) شد و در عهد این دولت بود که از ترمذ به مرو آمد. 2 محمد عوفی از فضلای اواخر قرن ششم هجری، اشعاری از رشیدالدین وطواط در مدح و فضایل او نقل کرده و گفته است او ادیبی دانا و زیرک بود که ارباب هنر و فضل به فصاحت و بلاغت او اعتراف کرده اند. عوفی اشعار بسیاری را از او نقل کرده است. 3 همچنین شمس الدین محمد بن قیس رازی در کتاب ادبی خود که در اوایل قرن هفتم هجری نوشته شده اشعاری از ادیب صابر را منعکس نموده است. 4 عبدالرحمان بن احمد جامی، شاعر و عارف قرن نهم هجری نیز از وی به خوبی یاد کرده و گفته است اشعار او از لطافتی کامل و ملاحتی تمام برخوردار بود و دانشمندان به تقدم وی اعتراف داشتند؛ چنان که حکیم انوری وی را بر خود ترجیح داده است. 5 درباره علت وفات وی گفته شده آتسز خوارزمشاه در خوارزم سرِ مخالفت با سلطان سنجر برداشت، سلطان سنجر ادیب صابر را به نمایندگی نزد آتسز فرستاد؛ ولی اتسز ادیب را زندانی کرده و از طرفی دو نفر را مأمور کرد تا به مرو رفته و سنجر را مخفیانه به قتل رسانند. ادیب صابر از جریان مطلع شد و ماجرا را برای سنجر نوشت و اتسز نیز چون بر جریان اطلاع حاصل کرد، امر نمود این ادیبِ بزرگ را در سال 546ه در جیحون انداخته غرق کردند. 6 اثر به جای مانده از او دیوان شعر است که نسخه هایی از آن در کتابخانه های سپهسالار، مجلس و مَلِک در تهران موجود است. از نسخه های موجود در کتابخانه مَلِک، نسخه ای است مشتمل بر هفت هزار بیت. 7

پی نوشت ها

[1] ـ هدیة العارفین 1 / 84. 2 ـ طرائق الحقائق 2 / 594؛ حبیب السیر 2 / 519. 3 ـ لُباب الألباب 1 / 79 و 2 / 117. 4 ـ المعجم فی معاییر اشعار العجم 250، 388 و 468. 5 ـ بهارستان 97. 6 ـ حبیب السیر 2 / 519. 7 ـ الذریعة 9 / 572.

دیگر منابع: معجم مؤلفی الشیعه 101؛ فرهنگ سخنوران 35؛ ریحانة الادب 1 / 99؛ لغتنامه دهخدا 5 / 1582.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

صاعد ـ آبی

صاعد ـ آبی (زنده تا نیمه دوم قرن ششم هجری)

قاضی اشرف الدین صاعد بن محمد بن صاعد بُریدی آبی.

او از دانشمندان شیعی سده ششم هجری بود1 که در شهر کوچک آبه یا آوه واقع در میان قم و ساوه می زیست. 2 زمان ولادتش نامعلوم است؛ اما بنا بر گزارشی، همعصر منتجب الدین بن بابویه درگذشته در سال 585ه بود. 3 بنابراین ـ به احتمال فراوان ـ تا نیمه دوم قرن ششم هجری زنده بوده است. صاعد در روزگار خود به قضاوت روی آورد؛ برای همین به لقب قاضی شهرت یافت. همچنین به دلیل نقش و جایگاهش در امور دینی اشرف [ شرف ] 4 الدین لقب گرفت. درباره انتساب او به بریدی چند احتمال وجود دارد: برخی او را منسوب به برید شهری در اندلس دانسته اند؛ 5 اما شهری که در اندلس بوده، « بُریَّل » نام داشته است؛ 6 بنابراین محتمل است بُرید تصحیف شده بُریّل باشد. احتمال دوم آن است که صاعد بریدی به جد اعلای خویش بریدة بن حصیب که از صحابیان خاص پیامبر بود و در مرو درگذشت، 7 منتسب باشد. دیگر احتمال آنکه به خاندان بُریدی منتسب باشد. بریدی ها همراه آل بویه سالیان اندکی بر بخش هایی از ایران حکومت کردند. 8 از میان این سه احتمال، قول اخیر به نظر صحیح تر می آید. بنابراین صاعد ازجمله بریدی هایی بود که در آوه شهر کوچکی در مرکز ایران می زیست. علاوه بر آنچه بیان شد در بعضی منابع از نسبت بریدی به یزیدی9 و برری10 یاد شده که همگی در حقیقت تصحیف شده بریدی است. به هر روی آبی از عالمان و نویسندگان ژرف کاو و متبحر امامیه به شمار می رفت. او در علومی چون فقه، کلام و ادبیات صاحب نظر و دارای اثر بود. حسن بن حسین بن علی شیذی، شاگرد آبی از استادش به نیکی یاد کرده و او را به صفاتی همانند دانایی، پارسایی، بندگی، فصاحت و عفت ستوده است. بر اساس همین گزارش، او از فردی به نام ابوجعفر محمد بن ابی نصر بن محمد در قم روایت کرده است. 11 منابع موجود، هفت نمونه از کتاب های این نویسنده شیعی را برشمرده اند که به این شرح است: عین