کتاب خود شدیدترین و خشن ترین حملات را علیه شیعه روا داشته و حتی در حدیثی مجعول نقل کرده که پیامبر روافض ( شیعیان ) را مشرک دانسته و علی را به قتل ایشان در هر کجا یافت، ترغیب کرده است. 9 به گفته قزوینی در ماه ربیع الاول 556ه به او خبر رسیده است چنین کتابی در محافل و مجالس و در حضور کبار و صغار خوانده می شود و با وجود اینکه مایل بوده اصل آن کتاب را ببیند، مدتی دراز طول کشیده تا کتاب فضایح به دست او برسد. پیش از وصول این کتاب عده ای از دانشمندان شیعه که کتاب را مطالعه کرده بودند به خدمت امیرابوالفضل محمد بن علی المرتضی رفته و با او درباره این کتاب گفتگو کرده بودند و امیر تنها عبدالجلیل قزوینی را شایسته آن دانسته که در جواب آن ردی نویسد، به گونه ای که کسی نتواند آن را انکار نماید و از آن پس بوده که نسخه اصل را به خدمت عبدالجلیل قزوینی آوردند و به گفته خودش وی دیباچه کتاب را به نام و تأیید حضرت صاحب الزمان علیه السلامشروع کرده است. 10 قزوینی تألیف کتاب خود را قبل از سال 566ه که امیرابوالفضل در آن سال از دنیا رفته خاتمه داده است؛ زیرا قزوینی با عبارت « صاعف اللّه جلاله » بر وی ثنا گفته و این نشان دهنده این است که کتاب در این تاریخ ( بین 556 تا 566 ) تألیف شده است. 11 این کتاب از معدود منابعی است که نیم قرن قبل از حمله مغول نوشته شده و بر خلاف بسیاری از گنجینه های علمی ما که در آن حمله ویرانگر از بین رفت، از نابودی نجات یافته و علاوه بر موضوع اصلی خودش، حاوی اطلاعات بسیار نفیسی راجع به تاریخ و جغرافیای قم، ری و نواحی آن است؛ برای نمونه در ذکر وزرا و امرای شیعی به امیرابوالفضل عراقی اشاره می کند که علاوه بر ساختن مسجد عتیق قم، بارگاه و قبه ای نیز برای حرم فاطمه معصومه ساخته است. 12 به علاوه این کتاب، روش زندگانی و افکار و کردار مردم ری و ایران مرکزی را نیز در سده ششم هجری به خوبی منعکس ساخته است. 13 عبدالجلیل قزوینی کلمه به کلمه کتاب فضایح را مورد نقد و بررسی قرار داده و این نشان دهنده این است که وی دانشمندی نکته سنج باریک بین و بسیار دقیق بوده است؛ برای نمونه در همان ابتدای کتاب که مؤلف فضایح گوید: بدان ای برادر ! قزوینی به نقد آن پرداخته و گوید: « به مذهب این قایل که جبری مسلک است، این برادر باید که فاعل و مختار باشد و او را در فعل خویش اختیاری باشد تا بداند و اگرنه این امر و اشارت لغو و بی فایده باشد ». 14 قسمت هایی از این کتاب ظاهرا اولین بار به وسیله قاضی نوراللّه شوشتری تصحیح شده است. وی در مواضع متعددی از کتاب مجالس المؤمنین به کلمات او استشهاد کرده و در ذکر شرح حال قزوینی متذکر شده است: ازآنجاکه این کتاب بسیار نادر بوده و آنچه به دست آمده بسیار سقیم است، به تصحیح قسمت هایی از این کتاب پرداخته و آن را در کتاب خود آورده ام. 15 این کتاب به طور کامل با مقدمه و تصحیح و تحقیق میرجلال الدین محدث ارموی منتشر شده و تعلیقات وی بر کتاب النقض نیز در دو مجلد قطور، جداگانه به چاپ رسیده است. دیگر آثار عبدالجلیل قزوینی عبارت انداز: البراهین فی امامة امیرالمؤمنین علیه السلام: این کتاب در سال 573ه نوشته شده و علاوه بر موضوع اصلی خود مشتمل بر القاب و اسامی همه خلفا نیز هست. قزوینی در کتاب النقض از این کتاب یاد کرده و خوانندگان را به آن ارجاع می دهد؛ 16 تنزیه عایشه عن الفواحش العظیمه، چنان که گذشت این کتاب در سال 533 به رشته تحریر درآمده است. قزوینی به این کتاب نیز اشاره کرده و می گوید به اشاره و امر سیدفخرالدین بن شمس الدین حسینی نوشته و موضوع آن تنزیه عایشه از تهمت زناست. وی تصریح می کند اگر کسی عایشه یا حفصه یا یکی دیگر از زنان رسول خدا صلی الله علیه و آله را به زنا متهم کند ملحد، کافر و ملعون باشد و شیعه که انبیا را معصوم گویند، زنان شان را به قذف و فحش منسوب نکنند؛ 17 مفتاح التذکیر، 18 ظاهرا همان کتاب مفتاح الراحات فی فنون الحکایات است که قزوینی از آن نام برده است؛ 19 السوالات و الجوابات در هفت مجلد؛ 20 رساله ای در احوال ملحدان و رد شبهات آنان که آن را یک سال قبل از تألیف النقض نوشته و به گفته قزوینی در این رساله علاوه بر رد شبهات، به شرح اسامی و القاب و انساب این مطعونان نیز پرداخته شده است. 21

پی نوشت ها

[1] ـ طبقات اعلام الشیعه 2 / 154. 2 ـ التدوین فی اخبار قزوین 3 / 131. 3 ـ النقض 115. 4 ـ النقض، مقدمه مصحح 13. 5 ـ النقض 495. 6 ـ النقض 522. 7 ـ النقض مقدمه مصحح 66. 8 ـ النقض 5. 9 ـ النقض 12. 10 ـ النقض 2 ـ 6. 1
[1] ـ النقض 5 و مقدمه مصحح 22. 12 ـ النقض 219. 13 ـ مقدمه مصحح 14 ـ 66 و67. 14 ـ النقض 8. 15 ـ مجالس المؤمنین 1 / 484. 16 ـ النقض 376 و 641. 17 ـ النقض 116، 117 و 295. 18 ـ فهرست منتجب الدین 129. 19 ـ النقض 177 و 239. 20 ـ الفهرست 129. 2
[1] ـ النقض 475.

دیگر منابع: بحار الأنوار 102 / 251؛ ضیافة الاخوان و هدیة الخلان 225؛ ایضاح