کتاب الزکاة و مسائل خلافیه ـ را خواند و همزمان مجلس وعظ در مدرسه و مسجد جامع مرو داشت. 7 در 521 از مرو به نیشابور رفت و از آنجا عازم زادگاه خود شد و مدت سه ماه در آن دیار ماند و به دیدار شهاب الدین محمد بن مسعود که نخست والی ری و سپس مباشر مملکت شده بود نایل آمد و میان او و شهاب الدین پیوند خویشاوندی برقرار شد. در سال 526 والی بیهق قضاوت آنجا را به او واگذار نمود و به دلیل بی رغبتی، بیش از چند ماهی در این سمت باقی نماند. در همان سال به ری رفت و تا سال بعد در آنجا بود و به فراگیری حساب و جبر و مقابله پرداخت. او پس از بازگشت از ری به خراسان، حساب و جبر و مقابله را نزد عثمان بن جاذوکار تکمیل کرد و پس از خواندن کتاب هایی در احکام نجوم در این صناعت شهره گشت. در 529 به نیشابور و سپس به بیهق رفت و در 530 نزد قطب الدین محمد مروزی طبسی به سرخس رفته و حکمت فرا گرفت. در سال 537 به نیشابور مراجعت کرد و از جانب بزرگان آنجا مورد احترام و اکرام واقع شد. او در مساجد آنجا مجلس تدریس و خطابه برپا کرد و تا سال 459 در آنجا ماند و سپس برای دیدار نزدیکان خود از آنجا کوچ کرد. 8 در مذهب او اختلاف نظر وجود دارد. گروهی او را شافعی مذهب، 9 و دسته ای از علمای شیعه وی را از بزرگان شیعه امامیه10 و از مشایخ ابن شهرآشوب دانسته اند. 11 عبدالجلیل قزوینی نیز که در همان عصر می زیست، بیهقی را در شمار بزرگان شیعه آورده است. 12 بیهقی سرانجام در سال 565ه درگذشت. او آثار بسیاری در تاریخ، فقه، کلام، فلسفه، ریاضیات، نجوم و انساب به زبان های عربی و فارسی دارد. یاقوت حموی به نقل از مشارب التجارب بیهقی 74 عنوان کتاب از او یاد کرده و خود دو عنوان بدانها افزوده است که عبارت اند از:

اسئلة القرآن مع الاجوبة، اعجاز القرآن، الإفادة فی کلمة الشهاده، المختصر من الفرائض، الفرائض بالجدول، اصول الفقه، قرائن آیات القرآن، معارج نهج البلاغة ( شرح )، نهج الرشاد فی الاصول، کنز الحجج فی الاصول، جلاء صداء الشک فی الاصول، ایضاح البراهین فی الاصول، الافادة فی اثبات الحشر و الاعاده، تحفة الساده، التحریر فی التذکیر، الوقیعة فی منکر الشریعه، تنبیه العلماء علی تمویه المتشبهین بالعلماء، ازاهیر الریاض المریعة و تفسیر الفاظ المحاوره و الشریعه، اشعار، درر السخاب و درر السحاب فی الرسائل، صلح البلاغه، البلاغة الخفیه، طرائق الوسائل الی حدائق الرسائل، الرسائل ( فارسی )، رسائل متفرقه، عقود اللآلی، غرر الامثال، الانتصار من الاشرار، الاعتبار بالاقبال و الادبار، و شاح دمیة القصر، اسرار الاعتذار، شرح مشکلات المقامات الحریریه، درة الوشاح ( تتمة کتاب الوشاح )، العروض، ازهار اشجار الاشعار، عقود المضاحک ( فارسی )، نصائح الکبراء ( فارسی )، آداب السفر، مجامع الامثال و بدائع الاقوال، مشارب التجارب، ذخائر الحکم، شرح الموجز المعجز، اسرار الحکم، عرائس النفائس، اطعمة المرضی، المعالجات الاعتباریه، تتمة صوان الحکمه ( تاریخ الحکماء الاسلام )، السموم، کتاب فی الحساب، خلاصة الزیجه، اسامی الادویة و خواصها و منافعها ( تفاسیر العقاقیر )، جوامع الاحکام، امثلة الاعمال النجومیه، مؤمرات الاعمال النجومیه، غرر الاقیسه، معرفة ذات الحلق و الکرة و الاصطرلاب، احکام القرانات، ربیع العارفین، ریاحین العقول، الاراحه من شدائد المساحه، حصص الاصفیاء فی قصص الانبیاء علی طریق البلغاء ( فارسی )، المشتهر فی نقض المعتبر الذی صنفه الحکیم ابوالبرکات، بساتین الاُنس و دساتین الحدس فی براهین النفس، مناهج الدرجات فی شرح کتاب النجاة، الامانات فی شرح الاشارات، رقیات [ قضایا ] التشبیهات علی خفایا المختلطات بالجداول، شرح رسالة الطیر، شرح الحماسه، رسالة العطارة فی مدح بنی الزّناره، تعلیقات فصول بقراط، شرح شعر البحتری و ابی تمام، شرح شهاب الاخبار، تاریخ بیهق ( فارسی )، لباب الانساب. 13 ابن شهرآشوب نیز کتاب های تلخیص مسائل من الذریعة للسید المرتضی و جواب یوسف الیهودی العراقی را به او نسبت داده است. 14

پی نوشت ها

[1] ـ معجم الادباء 13 / 219. 2 ـ الوافی بالوفیات 21 / 122؛ سیر اعلام النبلاء 20 / 585. 3 ـ تاریخ بیهق 76. 4 ـ مقدمه تاریخ بیهق ص ( یب ). 5 ـ معجم الادباء 13 / 219. 6 ـ الوافی بالوفیات 21 / 122. 7 ـ اعیان الشیعه 8 / 243. 8 ـ معجم الادباء 13 / 219. 9 ـ معجم المؤلفین 7 / 96؛ لغتنامه دهخدا 10 / 14270. 10 ـ معالم العلماء 52؛ اعیان الشیعه 8 / 243. 1
[1] ـ ریاض العلماء 5 / 448. 12 ـ النقض 212. 13 ـ معجم الادباء 13 / 219. 14 ـ معالم العلماء 52.

دیگر منابع: وفیات الاعیان 3 / 387؛ الاعلام 4 / 290؛ مجمع الآداب فی مجمع الالقاب 1 / 382؛ الذریعة 7 / 113 و 4 / 149؛ هدیة العارفین 1 / 699؛ أمل الآمل 2 / 352؛ مناقب آل ابی طالب 1 / 34؛ دایرة المعارف الاسلامیة 4 / 431؛ کشف الظنون 1 / 289؛ ایضاح المکنون 1 / 3.

محمود هیئتی