شورش کرد و خواستند او را از شهر بیرون کنند، ولی حمیدالدین حامی او شد و او را نجات داد و در عوض انوری اشعار و قصایدی در مدح او سرود. 5 حمیدی صاحب اشعار و تصانیفی است. معروف ترین اثر او کتاب مقامات است که به زبان فارسی نوشته شده و بر سبک مقامات حریری که به عربی نوشته شده است، می باشد. 6 بهار می گوید: « حمیدالدین به تمام معنی از مقامات بدیع الزمان همدانی و حریری تقلید کرده و ظاهراً بیشتر نظرش به مقامات بدیع الزمان بوده است ». 7 وراوینی نیز در کتاب مرزبان نامه از مقامات حمیدی به بزرگی یاد کرده است. 8 دیگر آثار او عبارت اند از: وسیلة العفاة الی اکفی الکفاة، حنین المستجیر الی حضرة المجیر، روضة الرضا فی مدح ابی الرضا، قدح المغنی فی مدح المعنی، رسالة الاستغاثة الی الاخوان الثلثه، منیة الراجی فی جوهر التاجی. 9 وی در سال 559ه درگذشت. 10

پی نوشت ها

[1] ـ هدیة العارفین 1 / 234. 2 ـ الذریعه 22 / 9 و 9 / 267. 3ـ ریحانة الادب 2 / 80. 4 ـ لباب الالباب 168. 5 ـ سبک شناسی 2 / 329. 6 ـ الکامل فی التاریخ 11 / 314. 7 ـ سبک شناسی، 2 / 329. 8 ـ مرزبان نامه ( وراوینی )، مقدمه کتاب، ص2. 9 ـ لباب الالباب 168. 10 ـ الکامل فی التاریخ 11 / 314.

دیگر منابع: مجمع الفصحاء 1 / 723؛ چهار مقاله 22؛ فرهنگ سخنوران 173.

محمود هیئتی

عمر ـ خیام

عمر ـ خیام (نیمه نخست قرن 5 ـ 517 ه )

ابوالفتح ( ابوحفص ) عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری.

منابع تولد خیام را بین سال های 417 و 440ه در نیشابور ذکر کرده اند. وی بیشتر عمر خویش را در آن شهر گذراند و به بعضی از بلاد چون بلخ، اصفهان، بغداد و مکه سفر نمود. 1 خیام از مشاهیر صوفیه و عارفان دوره سلجوقیان و از حکیمان و ریاضیدانان بزرگ اسلامی بود. در تصوف، حساب، لغت، فقه، تفسیر، نجوم، هیئت، تاریخ و سیره، تجوید و قرائت و فنون حکمت مقامی بس عالی داشت؛ به ویژه در ریاضیات یگانه و سرآمد عصر خویش بود. به تصریح برخی از دانشمندان در فلسفه و حکمت، جایگزین شیخ ابوعلی سینا و حکمای یونان محسوب می شد. وی از شاگردان شیخ الاسلام ناصرالدین محمد منصور بود و با حسن صباح و وزیر اعظم نظام الملک همعصر و نزد سلاطین عصر خود، به ویژه سلطان سنجر ( حکومت 51
[1] ـ 552 ) بسیار محترم بود و تقربی بسزا داشت. 2 خیام یکی از هشت حکیم زمان سلطان جلال الدین ملکشاه بود3 که در سال 467ه مأمور اصلاح تقویم شمسی در ایران شد و نوروز را که در نیمه برج حوت قرار داشت، به اول برج حمل آوردند و از این راه تقویم جلالی به وجود آمد. 4 ابن اثیر در حوادث سال 467ه به این رخداد اشاره کرده است. 5 خیام در طول مدتی که در رصدخانه به سر می برد، زیجی ترتیب داد و جدول نظرات کواکب را اصلاح نمود. 6 همچنین در علم جبر و ریاضیات رساله ای تدوین نمود که در آن 21 قسم معادلات جبری را برشمرد و از کسانی چون ابوعبداللّه محمد بن عیسی ماهان، ابوجعفر خازن خراسانی و ابونصر بن عراق که پیش از او قسمتی از انواع معادلات جبری را یافته بودند، اسم برده است. از سخن او بر می آید از 21 قسم معادلات جبری که او برشمرده است، ریاضیدانان پیش از او تنها یازده قسم را حل کرده بودند و او ده قسم دیگر را وضع و حل نموده است. 7 عمر خیام در نظم و نثر عربی و فارسی هم تسلط کامل داشته و از شاعران و نویسندگان بزرگ عصر خویش به شمار می رفت. در زبان فارسی، رباعیات بسیار شیوا می سرود. برخی به اشتباه رباعیات شاعران دیگر را به او نسبت داده اند و نزدیک 1500 رباعی به نام او معروف شده که از آن میان آنچه متعلق به اوست شاید از سیصد تجاوز نکند. 8 رباعیات خیام به زبان های گوناگون دنیا همچون عربی، لاتینی، فرانسوی، انگلیسی، آلمانی، دانمارکی، ایتالیایی و غیره ترجمه شده است. 9 خیام از حافظه خوبی برخوردار بود؛ چنانکه گفته اند کتابی را در اصفهان هفت مرتبه خواند و چون به نیشابور بازگشت آن را از حفظ بازگو کرد. بعدها چون با نسخه اصلی مقابله نمودند اختلاف چندانی نیافتند. 10 درباره ویژگی های اخلاقی وی در منابع آمده است که خیام فردی بدخلق بود؛ از این رو آمدوشد اهل علم نزد او کمتر بود. 11 نیز در آموختن علم به دیگران بخل می ورزید. اگر از او سؤالی می کردند، درباره آن پرسش به طور مبسوط بحث می کرد و هرگز به اصل سؤال نمی پرداخت. 12 دراین باره منابع جریانی را بین خیام و ابوحامد غزالی نقل کرده اند که خیام در جواب سؤال غزالی چنان به حواشی پرداخت که صدای مؤذن به اذان گفتن بلند شد و بدون آنکه خیام به پاسخ بپردازد، مجلس را ترک گفتند. 13 بعضی منابع عقیده دارند خیام لاابالی