به قدر و مخلوق بودن قرآن بود ». 2 برخی نیز او را به رفض متهم نمودند. 3 محمد بن علی بن عبدالرحمان علوی از استادان اجازه وی به شمار می رفت. از شاگردان زیدی می توان به ابوسعد سمعانی، ابوالقاسم بن عساکر و ابوموسی مدینی اشاره کرد. 4 سمعانی گوید: « پدرم از ابوالبرکات حدیث شنیده است، او فردی کثیرالفضل و وافرالعقل بود. 5 و با وجود سالخوردگی، در نگارش سریع بود و خطی نیکو داشت ». 6 ابوالبرکات در 97 سالگی در سال 539ه7 و در ایام خلافت المقتفی وفات یافت و در مقبره علویون کوفه به خاک سپرده شد. از آثار وی می توان به شرح اللمع ابن جنی، 8 تصحیح الاذان بحّی علی خیرالعمل9 و نیز تألیفاتی درباره با علم نحو اشاره کرد. 10

پی نوشت ها

[1] ـ المنتظم 13 / 41. 2 ـ معجم الادباء 15 / 257. 3 ـ شذرات الذهب 4 / 122. 4 ـ تاریخ الاسلام 36 / 513. 5 ـ الانساب 3 / 188 و 218. 6 ـ الوافی بالوفیات 22 / 412. 7 ـ شذرات الذهب 4 / 122. 8 ـ معجم الادباء 15 / 257. 9 ـ مؤلفات زیدیه 1 / 289. 10 ـ المنتظم 13 / 41.

دیگر منابع: تاریخ مدینة دمشق 43 / 543؛ سیر اعلام النبلاء 20 / 145؛ میزان الاعتدال 3 / 181؛ العبر 2 / 452؛ لسان المیزان 4 / 280؛ النجوم الزاهره 5 / 276؛ مختصر تاریخ دمشق 18 / 251؛ اللباب فی تهذیب الانساب 2 / 86؛ نزهة الالباء 295؛ بغیة الوعاة 2 / 215؛ اعلام بوفیات الاعلام 1 / 360؛ طبقات المفسرین ( سیوطی ) 74؛ طبقات المفسرین ( داوودی ) 2 / 3؛ معجم المفسرین 391؛ البدایة والنهایة 12 / 219؛ الاعلام 5 / 38؛ اعیان الشیعه 8 / 377؛ طبقات اعلام الشیعه 2 / 211؛ الذریعه 18 / 349؛ تاریخ الادب العربی ( بروکلمان ) 2 / 247؛ معجم المؤلفین 7 / 271؛ هدیة العارفین 1 / 783؛ کشف الظنون 2 / 1562.

سیدمهدی حسینی عربی

عمر ـ ساوجی

عمر ـ ساوجی (م حدود 540ه )

زین الدین عمر بن سهلان ساوجی ( ساوی ).

وی از فیلسوفان و حکمای ایرانی قرن ششم هجری، اهل ساوه1 و در علم و حکمت سرآمد زمان خود بود. 2 وی در این شهر به قضاوت اشتغال داشت و به همین دلیل به قاضی ساوی معروف است. 3 اما به دلایلی که معلوم نیست، از این کار دست کشید و پس از آتش سوزی کتابخانه اش4 به شهر نیشابور مهاجرت کرد و همانجا ماندگار شد. در نیشابور نتوانست به شغل قضاوت بپردازد؛ به همین دلیل به نسخه برداری کتب روی آورد. منبع اصلی درآمد و معیشت وی نسخه برداری کتب بزرگان و فروش آنها بود؛ چنان که نسخه ای از کتاب شفای ابن سینا را به صد دینار می فروخت. از آنجا که وی موفق شده بود مسائلی از حکمت و شریعت را به نظم درآورد، 5 گویای این مطلب است که وی مانند بسیاری از فیلسوفان اسلامی در صدد ایجاد سازش بین دین و فلسفه بوده و قصد تألیف کتابی را در این زمینه داشته است که معلوم نیست به انجام آن موفق شده باشد. 6 ساوجی علاوه بر نسخه برداری کتب فلسفی ابن سینا و فروش آنها، به تدریس، تحصیل، تحقیق و مکاتبه و مراوده با دانشمندان بزرگ آن دوره نیز می پرداخت. 7 در شهرت علمی وی همین بس که عبدالکریم شهرستانی مؤلف الملل و نحل، بسیاری از پرسش ها و اشکال های خود را درباره آثار ابن سینا ازجمله کتاب نجات وی را از ابن سهلان می پرسید. 8 بیهقی نیز وی را مورد تمجید و ستایش قرار داده و گفته است وی را دریای مواجی از علم یافتم. 9 وی همچنین روی مسائل و اَشکال هندسی اقلیدس مطالعه و بررسی داشته است. 10 از استادان و شاگردان ابن سهلان اطلاع بسیاری در دست نیست. از استادان او تنها به شرف الزمان سیدمحمد بن یوسف ایلاقی ( م539ه ) پزشک و فیلسوف معروف آن دوره اشاره شده است که احتمالاً ابن سهلان نزد وی پزشکی و فلسفه می آموخته است. 11 از شاگردان وی تنها به فردی با عنوان مسعودی اشاره شده است که در بغداد حکمت تدریس می کرده است. 12 دانشمندان دیگری چون ابوالفتح اسعد بن ابی نصر بن ابی الفضل میهنی ( م597ه ) مدرس نظامیه بغداد و از شاگردان ابوالعباس لوکری13 و همچنین حکیم ابوالحسن اثروی پزشک سلطان مسعود پسر ملکشاه سلجوقی ( 527 ـ 547 ) از شاگردان لوکری، با ابن سهلان مکاتبات علمی داشته اند. 14 وی همچنین طبع شعری داشته و اشعاری از وی بر جای مانده است که « دانش پژوه » در مقدمه خود بر کتاب تبصره وی نمونه هایی از اشعار او را آورده است. 15 تاریخ وفات وی دقیقاً روشن نیست؛ ولی از آنجا که وی معاصر سلطان سنجر سلجوقی ( 552ه ) و بیهقی ( م565ه ) و ایلاقی ( م539ه ) بوده است، از دانشمندان قرن ششم هجری به شمار می آید. آثار و تألیفات عمر بن سهلان عبارت اند از: الرسالة السنجریه فی الکائنات العنصریه، این کتاب را به نام سلطان سنجر سلجوقی نوشته است و بیشتر مطالب آن برگرفته از طبیعیات شفای ابن سینا می باشد. او در این رساله از نظریه های ابن سینا جانبداری کرده است؛ تبصره در منطق، به زبان فارسی که همواره مورد توجه و از کتاب های درسی به شمار