می رفته است. 16 این اثر به نام دانشنامه نیز یاد می شود و به ابن سینا هم منسوب است؛ 17 رسالة فی تحقیق نقیض الوجود، به عربی که قاضی ساوی در این رساله از ابن سینا به افضل المتأخرین تعبیر می کند و به نقد بعضی از آرای او می پردازد. 18 این سه اثر به کوشش محمدتقی دانش پژوه در سال 1337 به چاپ رسیده است؛ البصائر النصیریه، این کتاب به زبان عربی و در علم منطق می باشد. ساوی این کتاب را به نام ابوالقاسم محمد بن مظفر بن عبدالملک مروزی خوارزمی وزیر سلطان سنجر و به قصد قرابت و نزدیکی با وی به رشته تحریر درآورده است؛ ولی این اثر وی ناتمام ماند. 19 بصائر از کتاب های معروف درسی سده ششم بوده، چنان که فیلسوف بزرگی چون شیخ شهاب الدین سهروردی در اصفهان آن را نزد ظهیر قاری ( فارسی ) می خوانده و به آن التفات و توجه بسیاری داشته است. 20 ابن سهلان در این اثر خود تلاش نموده تا آنچه را قدما از توضیح آن عاجز بودن، روشن سازد و آنچه را به اجمال ذکر شده، به تفصیل آورد و موارد نادرست را تصحیح نماید. این کتاب در سال 1316ه با تعلیقات شیخ محمد عبده چاپ شده و از کتابهای درسی جامع الازهر به شمار می آمده است؛ 21 ترجمه و شرح رسالة الطیر ( منطق الطیر ) ابن سینا به فارسی، 22 این اثر همراه با رسائل شیخ اشراق در 1935م در اشتوتکارت به طبع رسیده است؛ 23 رسالة مصارعة المصارعه، این رساله پاسخ به ایرادها و پرسش های محمد بن عبدالکریم شهرستانی درباره نجات ابن سیناست که ساوجی برای وی نوشته است؛ 24 کتابی در حساب؛ 25 رساله ای مختصر در منطق به فارسی؛ رسالة التوطئه که احتمالاً برای شهرستانی نوشته است. هرچند این رساله به ابن سینا نسبت داده شده است، نسخه ای از آنکه در کتابخانه آقای مهدوی موجود می باشد، تصریح دارد به اینکه این اثر از آن ساوی می باشد؛ پاسخ اعتراضات شهرستانی بر کتاب نجات ابن سینا که نسخه ای از آن در کتابخانه دوان استانبول موجود است؛ 26 تلخیص یا روایت مختصری از کتاب صوان الحکمه ابوسلیمان سجستانی که نسخه ای از آن در کتابخانه فاتح استانبول موجود است؛ 27 تاریخ اصفهان28 هرچند حاجی خلیفه این اثر را به ساوی نسبت می دهد، با توجه به دیگر آثار ساوی و محتوای آنها و همچنین اینکه ساوی بیشتر عمر خود را در ساوه و سپس نیشابور گذرانده است، محال می نماید وی چنین تألیفی داشته باشد؛ 29 الایلاقی، به نظر می رسد این اثر باید درباره استادش شرف الزمان ایلاقی باشد که عبدالرحمان بن محمد معروف به ابن عتائقی شرحی به نام الاماقی بر آن زده است. 30 هرچند عیسی افندی معلوف با کمک برجی بیگ صفا به تصحیح البصائر النصیریه با مقابله با یک نسخه قدیمی اقدام کردند، موفق به اتمام آن نشدند و تنها نصف آن در چاپخانه عثمانیه لبنان در سال 1891 به چاپ رسید؛ 31 المعجزات والکرامات ( السحر والطلسمات والنیرنجیات والاعاجیب ) که هرچند منسوب به ابن سیناست، در حقیقت تألیف ساوی است. 32 علاوه بر اینها وی دارای رسایل و آثار و تصانیف متفرقه بسیاری بوده که همه آنها بعد از وفاتش همراه با کتابخانه اش در ساوه سوخت. 33

پی نوشت ها

[1] ـ لب اللباب فی تحریر الانساب 2 / 7. 2 ـ تاریخ گزیده 697. 3 ـ معجم المؤلفین 7 / 285. 4 ـ لغتنامه دهخدا 1 / 285. 5 ـ تاریخ حکماء الاسلام 151؛ نزهة الارواح 399. 6 ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 3 / 727. 7 ـ درة الاخبار و لمعة الانوار 88. 8 ـ فهرست نسخه های مصنفات ابن سینا 240. 9 ـ تاریخ حکماء الاسلام 151. 10 ـ نزهة الارواح 399. 1
[1] ـ تبصره و دو رساله دیگر 40. 12 ـ الوافی بالوفیات 12 / 170. 13 ـ نزهة الارواح 2 / 52. 14 ـ درة الاخبار و لمعة الانوار 89. 15 ـ تبصره و دو رساله دیگر 43 و 44. 16 ـ تبصره و دو رساله دیگر 46 و 47. 17 ـ الذریعه 21 / 216. 18 ـ تبصره و دو رساله دیگر 162. 19 ـ الاعلام 5 / 47. 20 ـ نزهة الارواح 2 / 123. 2
[1] ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 3 / 727. 22 ـ تبصره و دو رساله دیگر 45؛ الذریعه 15 / 195. 23 ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 3 / 727. 24 ـ تبصره و دو رساله دیگر 41. 25 ـ تاریخ حکماء الاسلام 151. 26 ـ فهرست نسخه های مصنفات ابن سینا 240 و 277. 27 ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 3 / 727. 28 ـ کشف الظنون 1 / 282. 29 ـ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 3 / 727. 30 ـ اعیان الشیعه 7 / 465. 3
[1] ـ معجم المطبوعات العربیه 1 / 123 و 685. 32 ـ الذریعه 21 / 216. 33 ـ تاریخ حکماء الاسلام 151؛ نزهة الارواح 399.

دیگر منابع: الانساب 3 / 206؛ بدایة الحکمه 89؛ نهایة الحکمه 113؛ رسالة فی التحسین و التقبیح 38؛ الاعلام 3 / 76 و 144؛ کشف الظنون 1 / 872؛ لغتنامه دهخدا 10 / 14424؛ مجله تراثنا 39 / 361 و 37 / 161؛ الذریعه 4 / 101، 15 / 195 و 2 / 216.

گلشاد حیدری

عمر ـ شِیرَزی

عمر ـ شِیرَزی (449 ـ 529ه )

ابوحفص عمر بن محمد بن علی شِیرَزی سرخسی.

محدث، لغوی، قاری، شاعر، ادیب و فقیه شافعی مذهب بود1 و