عبیداللّه راوندی16 و قطب الدین سعید بن هبه اللّه بن حسن راوندی. 17 طبرسی در عهد سلجوقیان و هم عصر ملکشاه، برکیارق، محمد پسر ملکشاه و سلطان سنجر بوده است. با وجود اینکه سلجوقیان سنی مذهب بودند، خواجه نظام الملک وزیر ملکشاه اوضاع و احوال را به گونه ای تغییر داده بود که شیعیان آزادانه به فعالیت و انجام مراسم مذهبی خود می پرداختند. این وضع بعد از خواجه نیز ادامه پیدا کرد. فتنه اسماعیلیان در زمان محمدشاه و حمله غزها در عهد سنجر از مهم ترین حوادث روزگار طبرسی به شمار می آید. اوضاع فرهنگی ایران در عصر ایشان در اوج و ترقی بوده و علوم شرعی و ادبی به حد کمال رسید و کتب عمده ای در این زمینه تألیف شد. مدارس شیعه در شهرهایی مانند قم، ری، کاشان، آبه، ورامین، ساری و سبزوار وجود داشت. از علمای بزرگ همعصر این عالم بزرگوار می توان به خطیب بغدادی، غزالی، زمخشری، سمعانی، عبدالجلیل رازی قزوینی و ابوالفتوح رازی اشاره کرد. شیعیان در عصر علامه طبرسی در اقتدار کامل بودند، حتی برخی از آنان به مقام وزارت نیز دست یافتند. شاهان سلجوقی، به بزرگان و علمای شیعه با نظر احترام می نگریستند. 18 قزوینی، طبرسی را معتمد و امین می داند و از شیعیان امامیه می خواهد اگر از مفسران خود می خواهند لافی زنند، از تفسیر محمدباقر علیه السلام، از قول جعفر صادق علیه السلامو از تفسیر خواجه ابوعلی طبرسی و دیگران استفاده کنند. 19 رجال شناسان شیعه به اتفاق، علامه طبرسی را از عالمان بزرگ شیعه شمرده اند. شیخ منتجب الدین ایشان را موثق، فاضل، زاهد، باتقوا و بزرگ قوم توصیف کرده است. 20 قاضی نوراللّه شوشتری نیز او را از مفسران بزرگ و کتابش را در جامعیت علوم و فنون گوناگون، گواه بر فضل و کمال مؤلفش می داند. 21 بیشتر نویسندگان سال وفات وی را در 548ه و در سبزاوار آورده اند که به مشهد منتقل و در جوار حرم امام رضا علیه السلاممدفون گردید. 22 اقوال دیگری نیز درباره سال وفاتش وجود دارد. 23 گزارشی مبنی بر شهادت این عالم بزرگوار در منابع آمده است. 24 علامه طبرسی تألیفات بسیاری دارد که عبارت اند از: مجمع البیان، مهم ترین اثر طبرسی است که درباره تفسیر قرآن در ده مجلد می باشد که بارها با چاپ های گوناگون در ایران، صیدا، بیروت و مصر به طبع رسیده است. این تفسیر چنانکه در مقدمه آن بیان شده است به تشویق ابومنصور محمد بن یحیی بن هبه اللّه حسینی که طبرسی از او با عنوان « ولی نعمت » خویش یاد می کند، بوده است، 25 الآداب الدینیة للخزانة المعینیه ( العینیه )، درباره علم اخلاق و برای معین الدین ابونصر احمد بن فضل بن محمود وزیر سلطان سنجر سلجوقی تألیف کرد، 26 اسرارالائمه ( الامامه )، 27 اعلام الوری باعلام الهدی درباره فضایل و زندگانی معصومین علیهم السلامکه چاپ شده است، تاج الموالید در تاریخ ائمه و در ضمن مجموعه نفسیه چاپ شده است، جوامع الجامع در مقدمه آن می گوید: وقتی کتاب کشاف زمخشری را مشاهده نمودم، دست به تألیف این کتاب زدم که جمعی از دو کتاب مجمع البیان و کشاف باشد، 28 الکافی الشافی گلچینی از تفسیر کتاب زمخشری است که الوجیزه هم گفته می شود، 29 الجواهر فی النحو30 درباره علم نحو است که از روی کتاب المقتصد عبدالقاهر جرجانی ( م471ه ) اقتباس کرده است، عدة السفر و عمدة الحضر، 31 العمدة فی اصول الدین32 به فارسی نوشته شده است، غنیة العابد و منیة الزاهد، 33 القائق، 34 کنوز النجاح35 دعایی است که امام عصر علیه السلام به ابوالحسن محمد بن لیث در بغداد یاد داده است، مشکاة الانوار درباره ادعیه است، معارج السؤال، 36 نثر الآلی مجموعه ای منتخب از کلمات کوتاه و حکمت ها و مثال هایی از کلام مولای علی علیه السلاماست که بر اساس حروف الفبایی تنظیم شده است، 37 النور المبین، 38 صحیفة الرضا علیه السلام از کتب مشهور بین عامه و خاصه که علی بن طاوس آن را با اسنادش نقل نموده است، 39 المشکلات، افندی از قول سیدحسین مجتهد در کتاب دفع المناواة به طبرسی منسوب دانسته است، المجموع فی الآداب، افندی به نقل از پسر طبرسی در مکارم الاخلاق و نوه اش در مشکاة الانوار آن را منسوب به طبرسی می داند، 40 الشواهد التنزیل، علامه امینی ضمن بیان کتاب های او، از این کتاب هم نام می برد، 41 حقایق الامور، 42 المنتخب من مسائل الخلاف، 43 الاختیار من شرح الحماسه، اصل حماسه سروده مرزوقی ( م421ه ) است که طبرسی از آن گلچین نموده است. 44

پی نوشت ها

[1] ـ طبرسی و مجمع البیان ( کریمان ) 1 / 167. 2 ـ تاریخ بیهق 242. 3 ـ مجمع البیان 1 / 34. 4 ـ جوامع الجامع 1 / 3. 5 ـ تاریخ بیهق 242. 6 ـ مجالس المؤمنین 1 / 490. 7ـ ریاض العلماء 4 / 340. 8 ـ النقض 263. 9 ـ روضات الجنات 5 / 357. 10 ـ شهداء و الفضیله 45. 1
[1] ـ اعیان الشیعه 8 / 398. 12 ـ وسایل الشیعه 20 / 59. 13 ـ ریاض العلماء 4 / 341. 14 ـ مناقب آل ابی طالب 1 / 33. 15 ـ فهرست منتجب الدین 33. 16ـ مقابس