گفته است. بر پایه گزارش نفیسی از محققان معاصر، مهستی همسر امیراحمد گنجوی معروف به ابن خطیب گنجه از شاعران آن روزگار بوده و در دربار سلطان سنجر سلجوقی ( 51
[1] ـ 552 ) خدمت می کرد و ظاهراً از دبیران زمان بوده است. چون در بعضی از منابع قدیم نام وی را مهستی دبیر ضبط کرده اند. در هر حال از آثارش پیداست وی زنی بسیار باذوق و زبان آور بوده و در بدیهه گویی مهارتی تمام داشت و در اشعارش کلمات رکیک و هزل نیز دیده می شود. 1 هدایت، او را از بزرگ زادگان گنجه دانسته می نویسد: وی در خدمت سلطان سنجر سلجوقی بود و نزد وی از محبوبیت ویژه ای برخوردار بود بیشتر اشعارش رباعی بوده و در زمان سلطه عبیداللّه خان ازبک بر شهر هرات از میان رفته است. 2 سروده های مهستی در وصف مردم و پیشه های آنان بوده و دیوانش در سال 1376ه به انضمام شرح حال او در پنجاه ورقه در تهران به چاپ رسیده است. 3 سال ها پس از وی کتابی به نام داستان امیراحمد و مهستی نوشته شد که داستان معاشقات وی و همسرش پیش از ازدواج بوده و همه رباعیات مهستی در آن گردآوری شده است. 4

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ نظم و نثر در ایران 1 / 85. 2 ـ مجمع الفصحاء 1 / بخش 3 / 2074. 3 ـ الذریعه 3 / 9 / 1137. 4 ـ تاریخ نظم و نثر در ایران 1 / 85.

دیگر منابع: تاریخ ادبیات در ایران 1 / 85؛ ستیغ سخن 88؛ فرهنگ سخنوران 574.

اسماعیل اسماعیلی

مبارک ـ اَزجی

مبارک ـ اَزجی (475 ـ 549ه )

ابومعمر مبارک بن احمد بن عبدالعزیز بن معمر ازجی انصاری.

در ذی القعده سال 475ه به دنیا آمد. 1 از انتسابش به « اَزج »، محله ای بزرگ در بغداد، نمی توان دریافت که وی در آنجا متولد شده یا می زیسته است؛ همچنان که نسبتش به « انصاری » از اتصال و پیوند او به انصار مدینه حکایت می کند. او به گفته سمعانی، که همه عالمان اَزجی حنبلی مذهب بودند، 2 احتمالاً از این مذهب پیروی می کرده است. با حدیث و روایت انس فراوان داشت و آن را بسیار و تند می خواند. از او به حافظ قرآن نیز نام برده اند. 3 ابن عساکر او را صوفی مسلک معرفی کرده است. ازجی بیشتر عمر خود را در بغداد و در کسب و نشر دانش حدیث مشغول بود. مقطعی نیز به شهر دمشق سفر کرد و در آن سامان نیز به روایت حدیث پرداخت. ابن عساکر در این دو شهر از ابومعمر انصاری روایت شنیده است. 4 مبارک در تحصیل دانش فقه، حدیث، قرآن و دیگر علوم رایج آن روزگار از محضر استادان بسیاری بهره برد. برخی از آنها عبارت اند از: ابوالخطاب محفوظ بن احمد، ابوعبداللّه احمد بن حسن مُخلطی، ابونصر محمد بن علی وَرعانی، 5 نصر بن بطر، ابوعبداللّه النعالی، ابوالقاسم بن بشران، 6 ابومحمد سمرقندی، جعفر بن احمد سراج، ابوالحسن بن مرزوق و ابوغالب محمد بن حسن باقلانی. 7 ازجی در کنار فراگیری دانش، به نشر آن نیز از طریق تربیت شاگردان همت گماشت. معروف ترین شاگردان وی عبارت اند از: سمعانی صاحب کتاب الانساب، 8 ابن عساکر نویسنده کتاب تاریخ دمشق، ابن جوزی دارنده آثار بسیار از جمله المنتظم و الموضوعات. 9 ابومعمر ازجی دختری شایسته با نام خاصه پروراند که در دوره خود از زنان فاضل، صادق، صالح و حافظ قرآن بود. او کتاب خدا را بسیار می خواند و برای زنان دیار خود نشست وعظ به پا می داشت. 10 آثار ازجی وفیات الشیوخ11 فی رجال الحدیث12 و المعجم می باشد. ذهبی به نقل از سمعانی این کتاب را دارای پنج جزء ضخیم دانسته13 و در جایی دیگر آن را یک مجلد معرفی کرده است. 14 کحاله این دو کتاب را یک اثر تک مجلدی با عنوان المعجم فی وفیات الشیوخ نام برده است؛ 15 بنابراین احتمال می رود هر دو اثر یادشده، در حقیقت یک کتاب بوده است. وی درنهایت در سال 549ه درگذشت16 و در قبرستان شونیزیه بغداد دفن شد. 17

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ اسلام 37 / 380. 2 ـ الانساب 1 / 119. 3 ـ تاریخ اسلام 37 / 380. 4 ـ تاریخ مدینة دمشق 64 / 33. 5 ـ الانساب 5 / 90، 229 و 580. 6 ـ شذرات الذهب 4 / 154. 7 ـ الموضوعات 1 / 39، 41، 225، 233 و 312. 8ـ تاریخ اسلام 37 / 380. 9 ـ المنتظم 18 / 100. 10 ـ الوافی بالوفیات 16 / 214. 1
[1] ـ وفیات الاعیان 1 / 358. 12 ـ هدیة العارفین 2 / 2. 13 ـ تاریخ اسلام 37 / 380. 14 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 260. 15 ـ معجم المؤلفین 8 / 170. 16 ـ تاریخ اسلام 37 / 380. 17 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 260.

دیگر منابع: الاعلام 5 / 268.

علی محمدی یدکللّه