روز یکشنبه یازدهم شعبان 525 دانسته است؛ 7 ولی محقق معاصر مدرس رضوی سال 535 را سال وفات او دانسته و محققان دیگر نیز سال وفات او را در همین حدود می دانند. 8 سنایی نخستین شاعری است که افکار تصوف و اصطلاحات عرفان و گفتار مشایخ را با ذوقیات شعری آمیخته و در قالب نظم درآورده است. 9 به گفته عبدالجلیل قزوینی ( م560ه )، سنایی در نظم و نثر نظیر نداشته و او را خاتم الشعرا گویند. 10 همچنین محمد عوفی از فضلای اواخر قرن ششم هجری او را استادالحکما و ختم الشعرا نامیده که اشعارش از شهرتی برخوردار است. 11 حمداللّه مستوفی ( م730ه ) و عبدالرحمان جامی ( م 898ه ) نیز از وی یاد کرده و می گویند شیخ ابوالمجد مجدود بن آدم، معاصر شیخ ابوسعید بوده و تصانیف معتبر و اشعار بی نظیر دارد. او از شاعران بزرگ و از مریدان خواجه یوسف همدانی بوده است. 12 ملای رومی نیز خود را از متابعان وی شمرده و او را حکیم غیب و فخرالعارفین ملقب کرده است. 13 از استادان او خواجه حسین قلمدانگر است که در کارنامه بلخ او را می ستاید. 14 آثار و تألیفات سنایی عبارت اند از: مکاتیب سنایی، این کتاب شامل دیباچه ای از مصنف و هفده نامه از اوست که به تصحیح نذیراحمد همراه با تعلیقات و فهارس فنی به چاپ رسیده است، کلیات دیوان سنایی، این دیوان به تصحیح مدرس رضوی شامل 13346 بیت و در تصحیح مظاهر صفا شامل 13473 بیت می شود. سنایی به اشاره یکی از دوستانش به نام احمد بن مسعود تیشه، مقدمه ای بر این کتاب نوشته است؛ 15 مثنوی های حکیم سنایی: الف ) عقل نامه ( 242 بیت )، ب ) سنائی آباد ( 549 بیت )، ج ) تحریمة القلم ( 103 بیت )، د ) طریق التحقیق یا زاد السالکین ( 873 بیت )؛ کارنامه بلخ یا مطایبه نامه که هنگام توقف در شهر بلخ سروده و موضوع آن مدح پادشاهان و بزرگان و بعضی از شاعران غزنین و هجو و مطایبه با دسته دیگر است؛ 16 سیر العباد الی المعاد که مهم ترین مثنوی این کتاب است شامل 799 بیت و سنایی آن را در سرخس سروده و به مدح سیف الدین محمد قاضی سرخس تمام کرده است؛ حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه یا فخری نامه به گفته احمد منزوی، سنایی زیر فشار فقیهان سنی چند بار در این کتاب دست برده و یک بار در سال 525 همه آن 1001 بیت را ( برابر با اسمای الهی ) با دیباچه ای تازه برگزیده و به نام الهی نامه خوانده است. ( این گزیده در تهران در سال 1316 به نام لطیفة العرفان به چاپ رسیده است؛ 17 ولی به گفته مدرس رضوی الهی نامه نام دیگر حدیقه الحقیقه است نه گزیده ای از آن. 18 این کتاب شامل ده باب و 11500 بیت است که با تصحیح مدرس رضوی به ضمیمه فهارس فنی و دو مقدمه یکی از سنایی و دیگری از محمد بن علی رقاء به چاپ رسیده است. مدرس رضوی معتقد است مقدمه دوم، همان مقدمه سنایی است که بعدها با تغییراتی به محمد بن علی رقاء منسوب گردیده است. 19 سنایی این کتاب را به نام بهرامشاه تألیف کرده و در باب هشتم به مدح او و داعیان دولت او پرداخته است. توحید، فضایل صحابه، فضیلت علم، معنای عشق و نفس و مراتب آن و موضوعات دیگر، ابواب این کتاب را تشکیل می دهد. منتخبی از این کتاب به نام شمع المجالس بعد از مرگ سنایی در سال 565 گردآوری شده است. 20 علاءالدین بهادر و عبدالطیف عباسی نیز هر یک شرحی بر حدیقه نوشته که شرح علاءالدین به عنوان طریقه بر حدیقه همراه با باب اول در 1290ق در لاهور به چاپ رسیده است. 21 مثنوی های دیگری نیز مانند بهروز و بهرام، غریب نامه و عشق نامه برای سنایی ذکر شده که نسبت آنها به او ثابت نیست. رموز الانبیاء نیز قصیده ای رائیه از حکیم سنایی است و کتابی جداگانه نیست. 22

پی نوشت ها

[1] ـ حدیقة الحقیقه، مقدمه مؤلف، ص11؛ حدیقة الحقیقه، مقدمه محمد بن علی رقاء 23؛ تاریخ گزیده 660 و736. 2ـ کشف الظنون 1 / 161. 3ـ سخن و سخنوران 255. 4 ـ مثنوی های حکیم سنایی، مقدمه 19. 5 ـ تاریخ ادبیات در ایران ( صفا ) 2 / 556. 6 ـ مثنوی های حکیم سنایی 20ـ24؛ تذکرة الشعراء 1043. 7 ـ حدیقة الحقیقه، مقدمه رقاء 26. 8 ـ کلیات دیوان سنایی، مقدمه مصحح 19؛ مکاتیب سنایی 14. 9 ـ حدیقة الحقیقه، ص « کج ». 10 ـ النقض 252. 1
[1] ـ لباب الالباب 428 و 430. 12 ـ تاریخ گزیده 660 و 736؛ نفحات الانس 593. 13 ـ ریحانة الادب 3 / 81. 14 ـ مثنوی های حکیم سنایی، کارنامه بلخ 199. 15 ـ تاریخ ادبیات در ایران 2 / 561. 16 ـ تاریخ ادبیات در ایران 563. 17 ـ فهرست نسخه های خطی فارسی ( منزوی ) 4 / 2646؛ الذریعه 6 / 382. 18 ـ حدیقة الحقیقه ص « لا » و مثنوی های حکیم 2. 19 ـ حدیقه، پیشگفتار. 20 ـ الذریعه 14 / 232. 2
[1] ـ تاریخ ادبیات ایران ( ادوارد برون ) 232. 22 ـ مثنوی های حکیم سنایی 2.

دیگر منابع: الذریعه 2 / 359، 3 / 165، 9 / 471، 12 / 2 و277، 15 / 165، 16 / 163 و 127، 17 / 90 و 230، 19 / 119؛ هدیة العارفین 2 / 4؛ ایضاح المکنون 1 / 606؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 4 / 2761؛ الکنی و الالقاب 2 / 323؛