فروع گردید. 6 ابوخازم شاگردانی را نیز تربیت کرده که از وی استماع حدیث و روایت کرده اند. افرادی همچون پسرانش ابویعلی، ابوالفرج و ابومحمد، و ابوالمعمر انصاری و یحیی بن یونس اشاره کرد. 7 رجال نویسان اهل سنت وی را صدوق، امین و زاهد خوانده اند. 8 وی آثار و تألیفاتی دارد که عبارت اند از: التبصرة فی الخلاف، رؤوس المسائل، شرح مختصر الخرقی، 9 طبقات الحنبلیه، المجرد فی مناقب الامام احمد بن حنبل و المجرد فی الاصول. 10 ابوخازم درنهایت و پس از هفتاد سال زندگی در ماه صفر سال 527ه در بغداد درگذشت و در منزل خویش به خاک سپرده شد؛ اما پس از گذشت هفت سال جسدش به گورستان باب حرب کنار مقبره پدرش ابویعلی و احمد حنبل منتقل و در آنجا مدفون گردید. 11

پی نوشت ها

[1] ـ العبر 2 / 431. 2 ـ المنتظم 17 / 281. 3 ـ شذرات الذهب 4 / 82. 4 ـ الوافی بالوفیات 1 / 160. 5 ـ الذیل علی طبقات الحنابله 3 / 184. 6 ـ سیر اعلام النبلاء 19 / 604. 7 ـ شذرات الذهب 4 / 82. 8 ـ الوافی بالوفیات 1 / 160. 9 ـ المنهج الاحمد 2 / 122. 10 ـ هدیة العارفین 2 / 86. 1
[1] ـ المنتظم 17 / 281.

دیگر منابع: البدایة و النهایه 12 / 206؛ تذکرة الحفاظ 4 / 1288؛ النجوم الزاهرة 5 / 251؛ الاعلام 7 / 23؛ معجم المؤلفین 11 / 211؛ ایضاح المکنون 1 / 547 و 2 / 448.

اسماعیل اسماعیلی

محمد ـ بقّالی

محمد ـ بقّالی (حدود 490 ـ 562ه )

ابوالفضل محمد بن محمد بن ابی القاسم بقّالی خوارزمی آدمی معروف به ابن بابجوک.

اهل خوارزم بود. 1 تاریخ ولادت وی روشن نیست؛ اما با توجه به گفته یاقوت حموی که می نویسد: او هنگام مرگ هفتاد و اندی سن داشت، پس می توان ولادتش را حدود 490ه تخمین زد. همو در شرح حال وی آورده است ملقب به زین المشایخ و از پیشگامان ادبیات عرب، نحو و لغت در روزگار خویش بود و آرا و نظریه هایش مورد توجه ادیبان و اهل علم قرار داشت؛ چنانکه قول او را اتمام حجت و برتر از دیگر اقوال دانسته اند. او از شاگردان ممتاز و برجسته ابوالقاسم زمخشری، مفسر و ادیب و لغت شناس ( م 538ه ) بود که پس از وی جانشینش گردید و سالیان درازی کرسی تدریس داشت. وی را فردی با اعتقادات صحیح و راسخ و کریم النفس معرفی کرده اند که از کارهای بیهوده پرهیز می کرد و در اموری که به وی ارتباطی نداشت، دخالت نمی کرد. 2 قرشی، مذهب وی را حنفی دانسته و آرای نادری را در ادبیات و نحو به وی نسبت داده است. 3 بقّالی در نقد شعر نیز دستی تمام و نثری ساده و روان داشت. 4 در تاریخ درگذشت او اختلاف است؛ 5 اما مشهور آن است که در 562ه6 در جرجانیه خوارزم از دنیا رفت. 7 وی آثار و تألیفات متعددی نیز دارد که عبارت اند از: اذکار الصلاة، اسرار الکذب، الأسنی فی شرح اسماء اللّه الحسنی، الاعجاب فی علم الاعراب، آفات الکذب، التراجم بلسان الاعاجم، ترغیب العلم، تقویم اللسان فی النحو، التنبیه علی اعجاز القرآن، جمع التفاریق فی الفروع، صلاة البقالی، فتاوی، مصباح التنزیل فی التفسیر، منازل العرب، الهدایة فی المعانی و البیان، 8 اسرار الادب و افتخار العرب، الاسمی فی سرد الاسماء، میاه العرب، تفسیر القرآن، 9 اسرار الکتب10 که احتمالاً همان اسرار الکذب است و یکی تصحیف دیگری است، ترجمان القرآن، این کتاب مجموعه ای است در 130 صفحه که در کتابخانه مدرسه بروجردی در نجف اشرف موجود است. 11

پی نوشت ها

[1] ـ الاعلام 6 / 335. 2 ـ معجم الادباء 19 / 5. 3 ـ الجواهر المضیئه 2 / 372. 4 ـ طبقات المفسرین ( داودی ) 2 / 232. 5 ـ کشف الظنون 1 / 595؛ هدیة العارفین 2 / 98. 6 ـ طبقات المفسرین ( سیوطی ) 102. 7 ـ الجواهر المضیئه 2 / 372. 8 ـ هدیة العارفین 2 / 98. 9 ـ الوافی بالوفیات 4 / 242. 10 ـ الجواهر المضیئه 2 / 372. 1
[1] ـ الذریعه 26 / 188.

دیگر منابع: بغیة الوعاة 1 / 215؛ کشف الظنون 1 / 84، 2 / 1032 و 120 و 133؛ معجم المؤلفین 11 / 137.

اسماعیل اسماعیلی

محمد ـ بلخی

محمد ـ بلخی (قرن ششم هجری)

سراج الدین علا محمد بلخی.

درباره وی اطلاعات اندکی در دست است. هدایت می نویسد سراج الدین مداح خوارزمشاه بود و در فضل و کمال و نظم و نثر مهارت داشت و از حکمای بنام روزگار خود بود. 1 در منابع متأخرتر نیز به گونه های مختلفی از او یاد شده است. نفیسی وی را از شاعران دربار خوارزمشاهان خوانده2 و مدرس او را شاعری ایرانی توصیف