داشت و به آن اهتمام می ورزید. او حدیث و قرائت را نزد استادان معروفی همچون ابومحمد عبداللّه بن علی، حافظ ابوالعلاء همدانی، ابوالکرام شهرزوری، دعوان بن علی و یحیی بن سعید قرطبی فرا گرفت و به زودی خود نیز از مقریان مشهور و از استادان ممتاز این فن گردید و در بغداد و حلّه کرسی تدریس برپا کرد و شاگردان بسیاری را تربیت کرد که از آن میان می توان به کسانی همانند شریف داعی و ابوعبداللّه دبیثی اشاره کرد. ابن دبیثی خود نقل می کند ابن کال را در حلّه و بعضی شهرهای دیگر ملاقات کرده و قرائات عشر و حدیث را نزد وی فرا گرفته است. 4 گرچه در منابع صریحا به مذهب وی پرداخته نشده است، برخی وی را در زمره علمای امامیه به شمار آورده اند. 5 ابن کال سرانجام در ماه ذی الحجه سال 597ه در حلّه از دنیا رفت. 6 وی آثار و تألیفاتی دارد که عبارت اند از: مختصر التبیان فی تفسیر القرآن، متشابه القرآن، اللحن الخفی و اللحن الجلی. 7 اگر مختصر التبیان او تلخیص التبیان شیخ طوسی ( م460ه ) باشد، تشیع او تقویت می شود.

پی نوشت ها

[1] ـ التکمله لوفیات النقلة 1 / 403. 2 ـ المختصر المحتاج الیه من تاریخ ابن الدبیثی 69. 3 ـ شذرات الذهب 4 / 333؛ تذکرة الحفاظ 4 / 1348. 4 ـ غایة النهایة فی طبقات القراء 2 / 256 ـ 257. 5 ـ طبقات اعلام الشیعه 2 / 286. 6 ـ المختصر المحتاج الیه 69. 7 ـ الذریعه 4 / 245.

دیگر منابع: العبر 3 / 120؛ أمل الآمل 2 / 311؛ معجم المؤلفین 11 / 307؛ الذریعه 19 / 63.

اسماعیل اسماعیلی

محمد ـ حلّی

محمد ـ حلّی (486 ـ 550ه )

ابوعبداللّه ( ابوعبیداللّه ) محمد بن علی بن احمد حِلّی معروف به ابن حُمَیده.

ادیب، لغوی، نحوی و شاعر شیعی. در سال 486ه متولد شد؛ 1 اما ظاهرا تولد او در حِلّه ( بین کوفه و بغداد ) نبوده، زیرا حلّه به دست سیف الدوله، صدقة بن منصور اسدی ( پادشاه شیعی ) در سال 495ه تأسیس شد؛ 2 بنابراین ابن حمیده در آنجا متولد نشده، بلکه بعد از تأسیس این شهر در ایام سیف الدوله در آنجا ساکن شده و ازاین رو بدانجا منسوب گشته است. 3 ابن حمیده در بغداد به فراگیری علم و دانش پرداخت4 و مدت بسیاری ملازم ابومحمد بن خشاب بغدادی بوده و نزد وی شاگردی نمود تا اینکه در نحو و صرف و لغت، سرآمدِ همگان گشت. او سرانجام در سال 550ه درگذشت. آثار وی عبارت اند از: شرح ابیات الجُمَل ابوبکر بن سراج، شرح اللُمَع ابوالفتح عثمان بن جِنّی ( م392ه )، شرح المقامات الحریریه قاسم حریری ( م516ه )، الأدوات در نحو، الفرق بین الضاد و الظاء، التصریف، الروضه در نحو5 که آن را در مکه تألیف نمود6 و کتاب الطاء. 7 اسماعیل پاشا علاوه بر کتاب الظاء و الضاد، کتاب الفرق را نیز از آثار او دانسته8 که به نظر می رسد همان کتاب الفرق بین الضاء و الظاد باشد.

پی نوشت ها

[1] ـ معجم الادباء 18 / 252. 2 ـ معجم البلدان 2 / 294. 3 ـ الذریعه 13 / 57. 4 ـ الاعلام 6 / 277. 5 ـ معجم الادباء 18 / 252. 6 ـ کشف الظنون 1 / 931. 7 ـ کشف الظنون 2 / 1435. 8 ـ هدیة العارفین 2 / 92.

دیگر منابع: تاریخ الاسلام 37 / 403؛ بغیة الوعاة 1 / 173؛ الوافی بالوفیات 4 / 153؛ روضات الجنات 8 / 31؛ ریحانة الادب 7 / 482؛ اعیان الشیعه 9 / 442؛ طبقات اعلام الشیعه 2 / 271؛ کشف الظنون 1 / 604 و 2 / 1388، 1446، 1563 و 1788؛ الذریعه 14 / 83؛ معجم المؤلفین 10 / 209 و 303.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

محمد ـ حلی

محمد ـ حلی (543 ـ 598ه )

ابوعبداللّه محمد بن ادریس بن احمد بن ادریس عجلی حلی ربعی مشهور به ابن ادریس.

در سال 543ه1 در خانواده ای اهل علم و فضل دیده به جهان گشود. وی متعلق به بنی ربیعه بوده و نسبش به عجل لجیم قبیله ای از بکر بن وائل از بنی ربیعه می رسد. 2 هرچند ادعا شده وی نوه شیخ طوسی بود و مادرش دختر شیخ طوسی، همسر شیخ مسعود ورام بود که از وی اجازه روایت تمام مصنفاتش را داشت، 3 این نسبت به چند دلیل قابل قبول نیست: اول اینکه درگذشت ورام در سال 605ه واقع شده، در حالی که وفات شیخ طوسی 460ه می باشد و بین دو وفات 145 سال فاصله است؛ پس چگونه شیخ ورام می تواند داماد شیخ طوسی باشد، به ویژه اینکه هیچ یک از ارباب اجازات، به دامادی ورام برای شیخ اشاره نکرده اند ؟ درحالی که این مسئله از افتخارات آن دوران بوده است، از طرف دیگر اگر فرض شود ولادت دختر شیخ در سال های آخر عمر پدرش بوده، پس چگونه شیخ به دخترش اجازه