النهایة 12 / 231؛ تاریخ ابن الوردی 2 / 53؛ مرآة الجنان 3 / 220؛ کشف الظنون 1 / 768؛ شذرات الذهب 4 / 150؛ معجم المؤلفین 12 / 77؛ مختصر تاریخ دمشق 23 / 276؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی 4 / 492؛ دایرة المعارف الاسلامیه 1 / 266.

اسماعیل اسماعیلی

محمد ـ خاورانی

محمد ـ خاورانی (حیات 571ه )

ابوالحسن محمد بن محمد خاورانی خلاطی.

از جزییات زندگی وی اطلاعات بسیاری در دست نیست. بر پایه گزارش یاقوت حموی، وی منسوب به خاوران از روستاهای نواحی خلاط واقع در غزنه بود و او به نقل از مکتوبه ای از ابومحمد خاورانی، پسر مؤلف چنین می نویسد: ابوالحسن نزد بسیاری از علما و فقهای نیشابور شاگردی کرده و مطالبی آموخته است که از آن میان می توان به افرادی همچون عبدالجبار بن محمد بیهقی خواری، ابوسعید عبدالصمد مقری، زاهر بن طاهر شحامی و عباس بن محمد طوسی معروف به عبّاسه اشاره کرد. خود نیز نقل می کند در چهل سالگی، ابوحامد غزالی ( م505ه ) را ملاقات کرده و در محضر ابوالقاسم محمود بن عمر زمخشری حاضر شده و نزد او تفسیر کشاف و مفصل را فرا گرفته است. خاورانی شاگردانی نیز داشت که از آن جمله اند: عبدالغفار فارسی، ابوعبداللّه محمد بن فضل فراوی و احمد بن محمد میدانی، همو در ادامه می نویسد: گروهی ازجمله محمد بن یوسف بن ابی بکر اربلی، محمد بن اردشیر و یوسف بن اردشیر در سال 571ه از خاورانی اجازه روایت دریافت کرده اند. 1 سال وفات وی دانسته نیست، ولی مسلّم است وی تا سال 571ه در قید حیات بوده است. 2 او آثار و تألیفات متعددی داشته است که عبارت اند از: التلویح فی شرح المصابیح للبغوی، سیرالملون، شرح حصار الایمان، الشرح و البیان لاربعین ابن ودعان، القواعد و الفوائد فی النحو، الادوات، التصریف، النقاوة فی الفرائض، نخبة الاعراب، النخب والنکت فی الفرائض، 3 بیان قصه ابلیس مع النبی. 4

پی نوشت ها

[1] ـ معجم البلدان 2 / 34
[1] ـ 342. 2 ـ معجم البلدان 342. 3 ـ هدیة العارفین 2 / 98. 4 ـ معجم البلدان 342.

دیگر منابع: ایضاح المکنون 2 / 47 و 629 ـ 630؛ معجم المؤلفین 11 / 213؛ کشف الظنون 2 / 1043 و 1935.

اسماعیل اسماعیلی

محمد ـ خبوشانیمحمد ـ خبوشانی (510 ـ 587ه )

نجم الدین ابوالبرکات محمد بن موفق بن سعید بن علی خبوشانی.

در سال 510ه در منطقه اَستُوا از نواحی خبوشان ( قوچان ) به دنیا آمد و بدین دلیل به خبوشانی شهرت یافته است. 1 وی فقه را از محضر محمد بن یحیی نیشابوری که از شاگردان ابوحامد غزالی و از فقیهان بنام شافعی بود فرا گرفت و خود نیز به زودی در زمره برجستگان و ترویج دهندگان مذهب شافعی درآمد و فردی فاضل و با ورع بود. زمانی که صلاح الدین ایوبی ( 564 ـ 589 ) بر مصر دست یافت، به دربار وی پیوست و چون آوازه علمی و از سویی افکار و عقاید او با صلاح الدین موافق بود، مورد لطف و عنایت او قرار گرفت و بعضی از امور علمی و عقیدتی به وی واگذار گردید. چون خبوشانی به دنبال تأسیس مرکزی بود تا بتواند آرای علمی و عقیدتی خود را ترویج کند، پیشنهاد تأسیس مدرسه ای در کنار مقبره امام شافعی را مطرح کرد که مورد قبول صلاح الدین قرار گرفت و پس از تأسیس، اداره و تدریس آن مرکز به خودش واگذار گردید و سالیان درازی در آن، فقه و عقاید شافعی تدریس می کرد. 2 منذری سال ورود خبوشانی را به مصر 565ه نوشته و می نویسد: وی حدیث را از ابوالاسعد هبه الرحمان بن عبدالواحد شنید و خود نیز صاحب نظر و فتوا بود. 3 سبکی وی را از فقها و محدثان بزرگ شافعی دانسته و او را فردی متدین و زاهد خوانده است. 4 رجال نویسان نوشته اند نه تنها خبوشانی به ترویج فقه و عقاید شافعی مشغول بود، بلکه در مقابل مخالفان این مذهب ازجمله حنابله، مشبهه و ظاهریه به شدت ایستاده و با غلات ایشان بسیار سرسخت بود. نقل است چنان در این امر جسور بود که حتی قبر ابن کیزانی را که از سران ظاهریه بود و در کنار قبر امام شافعی مدفون بود، نبش کرد و استخوان های وی را از قبر بیرون آورد؛ اگرچه این عمل با عکس العمل شدید حنابله و برخی دیگر قرار گرفت و موجب آشوبی میان ایشان شد. 5 یافعی نیز وی را از مخالفان سرسخت عبیدیین مصر خوانده است. 6 ذهبی درباره زهد و دوری او از دنیا آورده است: وی در طول دوران زندگی، هرگز از پادشاهی درهمی نگرفت و از اموال موقوفه استفاده نکرد و آنچنان زاهدانه و محتاطانه زندگی می کرد که حتی هنگام مرگ او را در عبایی که از دیار خویش به همراه آورده بود، پیچیده و دفن کردند و هزینه زندگی اش با کمک تاجری از ولایت خویش تأمین می شد. 7 گویا وی به تصوف هم