آداب اللغة العربیه 108؛ تاریخ فلسفه در جهان اسلامی 605 ـ 614 636؛ تاریخ فلسفه در اسلام 1 / 723 ـ 749؛ شذرات الذهب 4 / 103؛ روضات الجنان 2 / 142؛ الإحاطه 1 / 406 و 408؛ نفح الطیب 7 / 17؛ معجم المؤلفین 3 / 63 و 12 / 103؛ ایضاح المکنون 1 / 486؛ دایرة المعارف الاسلامیة الکبری 2 / 436؛ دایرة المعارف الاسلامیه 1 / 95؛ عصر المُرابطین و الموحّدین فی المغرب و الاندلس 1 / 89، 470 و 471 و 2 / 717 و 719؛ وفیات الاعیان 4 / 429.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

محمد ـ سَرَوی

محمد ـ سَرَوی (488 ـ 588ه )

ابوعبداللّه ( ابوجعفر ) محمد بن علی بن شهرآشوب رشیدالدین سَرَوی مازندرانی، معروف به ابن شهرآشوب.

سَروی از اهل ساری مازندران، 1 فقیهِ امامی، محدث، متکلم، مفسِّر، ادیب، نحوی، لغوی، شاعر، صاحب فصاحت و بلاغت و جامع فنون، فضایل و محاسن. 2 در جمادی الآخر سال 488 متولد شد. 3 مشایخ شیعه و اهل سنت از وی به بزرگی یاد کرده اند. ذهبی از تاریخ ابن ابی طی نقل می کند که او قرآن را در هشت سالگی حفظ کرد و به فراگیری علم حدیث پرداخت، با بزرگان مراوده داشت و در تفقه به فقه اهل بیت، به نهایت درجه رسید و در علم اصول نیز مرجع فضلایی شد که از هر سو بدو روی می آوردند؛ همچنین در علوم قرآن و حدیث، تفسیر، نحو و علوم دیگر بر همگان پیشی گرفت. 4 به گفته ابن ابی طی، ابن شهرآشوب در علم تراجم و رجال نیز بسیار متبحر و مرجع عام و خاص بوده است. او از پدر خود نقل می کند اصحاب ما در حلب بین « ابن بُطَّه شیعی » و « ابن بَطَّه حنبلی » فرق نمی گذاشتند و آنها را با هم خلط می کردند تا اینکه ابن شهرآشوب به حلب وارد شد و گفت ابن بَطّه، با فتحه، حنبلی است و ابن بُطّه، با ضمّه، شیعی است. وی اضافه کرده است ابن شهرآشوب میان اصحاب ما به منزله خطیب بغدادی است میان عامه و مانند یحیی بن مَعین است در شناخت رجال. 5 ابن شهرآشوب منظری نیکو و لهجه ای صادق داشت و او را به فراوانی خشوع و عبادت و شب زنده داری نیز ستوده اند. وی همچنین در موعظه، واعظی زبردست و در مناظره با مخالفان، همواره غالب بود و هنگامی که در ایام المقتفی لامراللّه ( 530 ـ 555 ه ) در بغداد خطابه و موعظه ای ایراد کرد، مورد تحسین او قرار گرفته و از طرف او جایزه ای دریافت کرد. 6 ابن شهرآشوب چنان که خود تصریح کرده، از پدرش و از جدش ( شهرآشوب ) و همچنین از ابوالرضا فضل اللّه بن علی حسینی راوندی، فضل بن حسن طبرسی صاحب مجمع البیان، ابوالفتوح حسین بن علی بن محمد رازی صاحب رَوض الجِنان، محمد بن حسن فتّال نیشابوری، محمد و علی فرزندان علی بن عبدالصمد نیشابوری، ابوالفضل داعی بن علی حسینی سروی، عبدالجلیل بن عیسی رازی، محمد بن حسن شوهانی، سید ابوصمصام مروزی و برخی دیگر روایت کرده است. 7 او همچنین از برخی مشایخ اهل سنت، مانند احمد بن محمد غزالی ( برادر ابوحامد غزالی ) و محمود زمخشری نیز روایت می کند. 8 کمال الدین حیدر بن محمد بن زید حسینی، محمد بن عبداللّه بن زهره حلبی9 و ابوالحسن علی بن جعفر بن شعره حلی جامغانی نیز از او روایت کرده اند. 10

ابن شهرآشوب سرانجام در ماه شعبان سال 588 در حلب از دنیا رفت و در جبل جوشن، کنار مشهد الحسین ( مشهد السِقْط ) و در جوار ابن زهره و ابن منیر دفن شد. 11 آثار وی عبارت اند از: معالم العلماء، این کتاب درواقع مختصر و همچنین متمّمِ فهرست شیخ طوسی است و مصنفانِ شیعه را از ابتدا تا عصر خود معرفی کرده است و چنان که خود در مقدمه کتاب می گوید نزدیک به ششصد تألیف بر اسامی مؤلفانی که شیخ ذکر کرده بود، افزوده است و زواید و فوایدی را اضافه کرده و در عوض، در بیشتر موارد، مطالب فهرستِ شیخ را مختصر کرده است. 12 علاوه بر این، مؤلف در آخر این کتاب به معرفی برخی از شاعرانِ شیعه نیز پرداخته است. 13 مؤلف همچنین در این کتاب به بعضی از آثار خود اشاره نموده است که عبارت اند از: الاوصاف، الحاوی فی الفتاوی، المثال فی الامثال، المنهاج، الاسباب و النزول علی مذهب آل الرسول، ( أعلامُ ) الطرائق فی الحدود و الحقایق، مائدة الفائده ( مائدة العائده فی النوادر و الفرائد )، 14 متشابه القرآن ( متشابهات القرآن و مختلفه )، چاپ شده، مثالب النواصب، المخزون المکنون فی عیون الفنون، مناقب آل ابی طالب، 15 در چهار مجلد. این کتاب مشتمل بر مناقب و تراجِم ائمه اطهار علیهم السلاماست، اما در آن از احوالات امام زمان علیه السلامذکری به میان نیامده است و به گفته مصححِ کتاب ( رسولی محلاتی ) از اینکه در معالم العلماء در ترجمه شیخ مفید گوید: « این لقب را امام زمان علیه السلام به او داد و من سبب آن را در مناقب نوشته ام »، 16 ظاهر می شود این مطلب را در ضمن ذکر احوالات امام زمان علیه السلامنوشته، ولی این قسمت از کتاب از بین رفته است. 17

بعضی دیگر از آثار ابن شهرآشوب عبارت اند از: رجال