پادشاهی ابوشجاع، برخی منابع او را فردی شاعر معرفی کرده، چنان که پدرش ملکشاه و پسرش سلیمان را از سرایندگان شعر زبان فارسی دانسته اند؛ 7 ازاین رو آقابزرگ دیوان شعری را به وی نسبت داده است. 8 در هر صورت سلطان محمد حدود سیزده سال ( 498 ـ 511ه ) پادشاهی کرد و سرانجام در 511ه در 37 سالگی در ماه ذی الحجّه در شهر اصفهان از دنیا رفت و در مدرسه عظیمیه که وقف بر حنفیه بود به خاک سپرده شد و پس از وی پسرش سلطان محمود بر تخت نشست. 9

پی نوشت ها

[1] ـ الکامل فی التاریخ 10 / 526. 2 ـ وفیات الاعیان 5 / 7
[1] ـ 72. 3 ـ الکامل فی التاریخ 10 / 289 و 303 ـ 309. 4 ـ سیر اعلام النبلاء 19 / 506. 5 ـ شذرات الذهب 4 / 30. 6 ـ الوافی بالوفیات 5 / 62. 7 ـ تاریخ نظم و نثر در ایران 1 / 49 و 80. 8 ـ الذریعه 9 / 460. 9 ـ وفیات الاعیان 5 / 72 ـ 73.

دیگر منابع: النجوم الزاهرة 5 / 214؛ العبر 2 / 397؛ اخبار الامراء و الملوک السلجوقیه 171؛ البدایة و النهایة 12 / 180؛ لغتنامه دهخدا 12 / 18043؛ دول الاسلام 264.

اسماعیل اسماعیلی

محمد ـ سمرقندی

محمد ـ سمرقندی (م حدود 540ه )

ابومنصور ( ابوبکر ) محمد بن احمد بن ابی احمد، مشهور به علاءالدین سمرقندی.

دانشمند و فقیه حنفی و از اهالی سمرقند بود که در حلب اقامت گزید و به جهت کتابش تحفة الفقهاء معروف شد. 1 از زندگی وی اطلاعات چندانی در دست نیست. گفته اند از استادان او ابومعین میمون بن محمد نسفی مکحولی ( م508ه ) و صدرالاسلام ابوالیسر محمد بن محمد بن حسین بزدوی ( م493ه ) است که از او روایت می کند2 و از شاگردان وی دخترش فاطمه و ضیاءالدین محمد بن حسین بن ناصر نوسوخی است. فاطمه زنی عالم و فقیه بود و کتاب تحفة الفقهاء پدر را از حفظ داشت و در زمان حیات پدر نیز صاحب فتوا بود. از دیگر شاگردان وی ابوبکر بن مسعود کاشانی ( م587ه ) است که بیشتر تصانیف استادش را بر او قرائت کرد و در علم فقه و اصول به درجات عالی رسید و کتاب بدائع الصنائع فی تربیت الشرائع را در هفت مجلد که شرح کتاب تحفة الفقهاء استاد است، نوشته و بر او عرضه کرد. علاءالدین سمرقندی بسیار خوشحال شد و دخترش فاطمه را به ازدواج او در آورد و مَهر او را همان کتاب قرار داد. این در حالی بود که حاکمان، خواستگار او بودند و سمرقندی از تزویج دختر خود به آنها امتناع کرده بود. 3 کاشانی در مقدمه کتاب بدائع الصنائع از استادش سمرقندی به عنوان « وارثُ السنة و مُورِثُها » و « رییسُ اهلِ السنه » یاد کرده می نویسد: استادم سمرقندی اولین کسی است که در ابواب و مسائل فقهی ترتیب را که باعث دسترسی آسانِ خواننده به مقصود می باشد، رعایت کرده است. 4 سمرقندی در سال 540ه5 یا در همین حدود وفات کرد. ابن ابی الوفاء ( م775ه ) در کتاب خود به غیر از علاءالدین محمد بن احمد بن ابی احمد سمرقندی که گاهی از او به عنوان ابومنصور و گاهی به عنوان ابوبکر یاد کرده از سه شخص دیگر به نام های محمد بن احمد بن ابی حامد سمرقندی ( م539ه در بخارا )، ابوبکر محمد بن احمد علاءالدین صاحب میزان الاصول فی نتائج العقول و محمد بن احمد بن محمد سمرقندی صاحب اللباب فی اصول الفقه یاد می کند؛ 6 ولی بعضی منابع معاصر و بعضی منابع متقدم فرقی بین اینها قائل نشده و تألیفاتی که ابن ابی الوفاء برای هر یک ذکر کرده آنها را به فرد مورد نظر این نوشته نسبت می دهند. اما آنچه به طور قطع می توان ادعا کرد این است که محمد بن احمد بن ابی احمد سمرقندی، مؤلف تحفة الفقهاء و بعضی تألیفات دیگر در اصول بوده است. 7 تحفة الفقهاء در سه مجلد منتشر شده و به گفته مؤلف این کتاب به منظور ذکر بعضی از مسائلی که در کتاب المختصر احمد بن محمد بن جعفر قدوری ( م428ه ) نیامده و به منظور توضیح مشکلات آن به نگارش درآمده است. 8 بعضی دیگر از آثاری که به وی نسبت داده شده عبارت اند از: میزان الاصول ( الفصول ) فی نتائج العقول، 9 مختلف الروایة ( اختلاف الروایة و المذهبین )، 10 اللباب فی اصول الفقه، 11 التأویلات الماتریدیه فی بیان اصول اهل السنه و اصول التوحید، 12 بروکلمان از این کتاب به عنوان شرح کتاب تأویلات القرآن ماتریدی یاد می کند، 13 ایضاح القواعد. 14 در این میان اسماعیل پاشا از فرد دیگری به نام ابوبکر محمد بن عبدالحمید بن حسن علاءالدین سمرقندی ( م552ه ) یاد کرده و بعضی از آثار مانند تحفة الفقهاء، شرح التأویلات الماتریدی و میزان الاصول را به وی نسبت می دهد15 که ظاهرا اشتباه است؛ زیرا در کتاب تحفة الفقهاء از مؤلف به عنوان محمد بن احمد بن ابی احمد ( م539ه ) یاد شده است. 16 علاوه