دیگر منابع: الوافی بالوفیات 4 / 46؛ کشف الظنون 1 / 480؛ ایضاح المکنون 1 / 374؛ معجم المؤلفین 10 / 258؛ روضات الجنّات 5 / 124.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

محمد ـ شهرستانی

محمد ـ شهرستانی (479 ـ 548ه )

ابوالفتح محمد بن عبدالکریم بن احمد شهرستانی.

بنا بر مشهور در سال 479ه1 و به گفته بعضی دیگر از منابع در سال 467ه2 یا 469ه3 در شهرستان، شهری بین نیشابور و خوارزم دیده به جهان گشود و پس از نشوونما در این شهر عازم خوارزم و سپس نیشابور گردید و در آنجا از مشایخ بزرگی مانند احمد بن محمد خوافی ( م500ه )، عبدالرحیم بن ابی القاسم قشیری، سلمان بن ناصر انصاری، ابوالحسن علی بن احمد مدینی4 و ابوالحسن بن أخرم، علوم فقه، فلسفه، کلام، حدیث و بعضی دیگر از علوم غریبه را فرا گرفت تا اینکه یگانه دوران گردید. 5 از شاگردان او ابوسعد عبدالکریم سمعانی است که کسی از او روایت کرده است. 6 شهرستانی از مقربان سلطان سنجر ( 51
[1] ـ 552ه ) و صاحب سرّ او7 و از متکلمان بزرگ اشاعره، دارای بیانی شیوا و خطی خوش و دارای حسن معاشرت بود. وی در سال 510ه پس از سفر حج وارد بغداد شد و مدت سه سال در آنجا اقامت کرده، مجلس وعظ و نصیحت برپا کرد و اگرچه وعظ او مقبول توده مردم افتاد، برخی از خواص، وی را به دلیل اشتغال به علوم عقلی و فلسفی به شدت سرزنش کرده و مورد انکار و انتقاد قرار دادند8 و حتی او را متهم به الحاد و دفاع از مذهب باطنیه ( اسماعیلیه ) نمودند. 9 حکیم ظهیرالدین بیهقی ( م565ه ) نیز مباحثی در علوم عقلی و فلسفی با وی داشته، ولی به این دلیل که در تفسیر قرآن از راه حکمت و فلسفه به تفسیر و تأویل قرآن پرداخته و به گفته های صحابه و تابعین توجه ای نداشته، از او انتقاد می کند. 10 وی درنهایت در اواخر ماه شعبان 548 در زادگاه خویش شهرستان، دیده از جهان فرو بست. 11 به گفته بیهقی تصانیف او بیشتر از بیست مجلد بوده، 12 اما معروف ترین اثر وی کتاب الملل و النحل است. شهرستانی با اینکه در تحقیق و بررسی فرقه ها و مذاهب و تاریخ ادیان و امت ها مشهور است و در این کتاب بر خود شرط کرده، آنچه در کتاب های هر فرقه و مذهب آمده، دقیقاً و بدون تعصب و کم و کاستی آن را نقل کند، 13 در بیان عقاید بعض طوایف اسلامی، به ویژه شیعه امامیه دقیق نبوده و مرتکب اشتباهات عجیب شده است؛ برای نمونه مکان شهادت و مزار امام هادی علیه السلام را در قم دانسته است، 14 با اینکه به اتفاق ارباب تاریخ و تراجم مزار آن حضرت در سامراست. وی اظهار می دارد عبداللّه بن سبا اولین کسی است که نظریه نصّ درباره امامت امام علی علیه السلام را اظهار نمود. 15 همچنین به بزرگان شیعه چون هشام بن حکم، زرارة بن اعین و یونس بن عبدالرحمان عقاید کفرآمیزی نسبت داده16 که بسیار متعصبانه و دور از انصاف است. گفتنی است علامه امینی در الغدیر به نقد و بررسی گفته های وی در این باره پرداخته است. 17 دیگر آثار وی عبارت اند از: نهایة الاقدام فی علم الکلام، غایة المرام فی علم الکلام، دقایق الاوهام، الارشاد الی عقائد العباد، المبدأ و المعاد، الاقطار فی الاصول، شرح سوره یوسف، به روش فلسفی، 18 تلخیص الاقسام لمذهب الاعلام ( الانام )، 19 المناهج و البیّنات ( البیان / الآیات )، المضارعه، 20 تاریخ ( طبقات ) الحکماء، 21 مصارعات الفلاسفه، مفاتیح الاسرار و مصابیح الابرار نسخه ای از آنکه در سال 667ه نوشته شده در کتابخانه مجلس موجود است، 22 الاربعین العزاوی ( الفراوی )، 23 العیون و الانهار، قصة موسی و خضر، 24 الجزء الذی لا یتجزی که مستشرق انگلیسی فردگیوم این کتاب را به همراه کتاب نهایة الاقدام فی علم الکلام در سال 1934م منتشر ساخت، شبهات ارسطوطالیس و ابن سینا و نقضها. 25

پی نوشت ها

[1] ـ طبقات الشافعیة الکبری 6 / 129؛ الوافی بالوفیات 3 / 278. 2 ـ تاریخ الاسلام 37 / 328. 3 ـ التحبیر 2 / 162. 4 ـ تاریخ الاسلام 37 / 328. 5 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 287. 6 ـ التحبیر 2 / 162. 7 ـ تاریخ حکماء الاسلام 162. 8 ـ معجم البلدان 3 / 377. 9 ـ تاریخ الاسلام 37 / 329. 10 ـ تاریخ حکماء الاسلام 161 و 162. 1
[1] ـ تاریخ الاسلام 37 / 328 و 329. 12 ـ تاریخ حکماء الاسلام 162. 13 ـ الملل و النحل 1 / 16. 14 ـ الملل و النحل 169. 15 ـ الملل و النحل 174. 16 ـ الملل و النحل 184 ـ 187. 17 ـ الغدیر 3 / 204 ـ 206 18 ـ معجم البلدان 3 / 377. 19 ـ طبقات الشافعیه ( ابن شهبه ) 1 / 323. 20 ـ الوافی بالوفیات 3 / 278. 2
[1] ـ کشف الظنون 1 / 291 و 2 / 1097. 22 ـ الأعلام 6 / 215. 23 ـ کشف الظنون 1 / 57. 24 ـ تاریخ حکماء الاسلام 162. 25 ـ الملل و النحل، مقدمه محقق 8.

دیگر منابع: آثار البلاد و اخبار العباد 398؛ العبر 3 / 7؛ شذرات الذهب 4 / 149؛ مرآة الجنان 3 / 221؛ النجوم الزاهره 5 / 305؛ الاشاره 280؛ لسان المیزان 5 / 263؛ تذکرة الحفّاظ 4 / 1313؛ المختصر فی اخبار البشر 3 / 27؛ تاریخ ابن الوردی 2 / 54؛ الاعلام بوفیات الاعلام 1 / 368؛ وفیات الاعیان 4 / 274؛