رواسی، ناصر بن احمد عیاضی، 12 عبدالرحیم بن اسماعیل بن دوست نیشابوری13 و صدرالدین ابوالقاسم نیشابوری حدیث شنیده است. 14 با وجود مسافرت های طولانی و عدم اسکان دائمی در یک مکان مشخص، موفق به تربیت شاگردان بسیاری شد، ازجمله کسانی چون ابوالمواهب حسن بن هبه اللّه بن صصری که در تبریز از ابومنصور حدیث شنید و ابواحمد بن سکینه، عبدالعزیز بن اخضر، ابوالمجد محمد بن حسین قزوینی، شمس الدین عبدالغفور بن بدل تبریزی بزوری، بهاءالدین یوسف بن رافع معروف به ابن شداد، 15 ابوالحسن علی بن سعاده فارقی فقیه شافعی در تبریز16 و عمر بن ابی القاسم بندار که در تبریز شرح السنه بغوی را از حفده آموخت. 17 افراد دیگری چون ابواحمد عبدالوهاب بن علی امین، 18 ابوالعباس مارستانی، 19 از شاگردان و دست پروردگان وی محسوب می شوند. سمعانی درباره وی گفته است: « وی فقیهی واعظ، فصیح و شاطر بود و من در نیشابور و مرو از وی حدیث می شنیدم. 20 در پی حمله غزها در سال 548 و ناامنی های به وجودآمده، ابومنصور مجبور به ترک دیار شده و به شهرهای گوناگونی سفر نمود. هرچند مسیر دقیق مسافرت وی در منابع ذکر نشده، بعد از سال 560ه عازم بغداد شد. 21 او همچنین در آذربایجان و عراق به موصل و بالاخره تبریز رفت و در همه این شهرها مجالس درس و وعظ برپا می کرد و مردم بسیاری برای شنیدن پند و اندرزهای وی و همچنین شنیدن حدیث دور او جمع می شدند و شمار فراوانی از وی روایت می کردند. معمولاً مجالس درس وی از بهترین مجالس درس و وعظ بود. 22 وی در یازده رجب سال 573ه در تبریز وفات یافت؛ 23 هر چند ربیع الآخر سال 571 را نیز سال وفات وی ذکر کرده اند. 24 اجوبة مسائل فی الفقه و التصوف سأله عنها یوسف بن مقلد دمشقی را اثر وی دانسته اند. 25 همچنین ابن شهرآشوب در نقل مطالب تاریخی از آثار ابوعلی حسن بیهقی سلامی و ابوعلی مسکویه، از طریق ابومنصور حفده از خطیب تبریزی آورده است. 26

پی نوشت ها

[1] ـ الطبقات الشافعیه الکبری 6 / 92. 2 ـ الاعلام 6 / 31. 3 ـ التحبیر 2 / 89. 4 ـ المنتظم 18 / 249. 5 ـ سبل الهدی و الرشاد 6 / 99. 6 ـ بحار الأنوار 101 / 106. 7 ـ وفیات الاعیان 4 / 238. 8 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 540. 9 ـ وفیات الاعیان 4 / 238. 10 ـ الطبقات الشافعیه الکبری 6 / 92. 1
[1] ـ تذکرة الحفاظ 4 / 1333. 12 ـ تاریخ الاسلام 40 / 87. 13 ـ المختصر من تاریخ ابن دبیثی 344. 14 ـ تاریخ الاسلام 40 / 308. 15 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 540. 16 ـ الاکمال 2 / 344. 17 ـ ذیل تاریخ بغداد ( ابن نجار ) 5 / 94. 18 ـ المختصر من تاریخ ابن دبیثی 16. 19 ـ سیر اعلام النبلاء 23 / 77. 20 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 540. 2
[1] ـ المنتظم فی التاریخ 18 / 246. 22 ـ الوافی بالوفیات 2 / 144. 23 ـ المنتظم فی التاریخ 18 / 246. 24 ـ تذکرة الحفاظ 4 / 1333. 25 ـ معجم المؤلفین 9 / 50. 26 ـ مناقب آل ابی طالب 1 / 9.

دیگر منابع: الاکمال 4 / 486 و 485؛ البدایة و النهایه 12 / 299؛ النجوم الزاهره 5 / 77؛ شذرات فی اخبار من ذهب 6 / 397؛ الانساب 1393؛ اللباب 2 / 141؛ بحار الأنوار 1 / 63؛ تاج العروس 1 / 192؛ الاعلام 2 / 263 و 6 / 256.

گلشاد حیدری

محمد ـ ظهیری

محمد ـ ظهیری (زنده در حدود 600ه )

محمد بن علی بن محمد بهاءالدین کاتب ظهیری سمرقندی.

ادیب، کاتب و شاعر بود. از تاریخ تولد و وفات و دیگر ابعاد حیات فردی و اجتماعی او اطلاع چندانی در دست نیست. به گفته محمد عوفی، از فضلای اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم، وی مدتی مسئول دیوان انشا و دبیر سلطان رکن الدین قلج طمغاج خان، از ملوک خانیه ماوراءالنهر بود و بزرگانِ زمانش از فضل و علم او بهره مند و به تقدیم و پیشوایی او معترف بودند. 1 آثار او عبارت اند از: دیوان ظهیری سمرقندی، 2 عوفی بعضی از اشعار او را نقل کرده است، سمع الظهیر فی جمع الظهیر، اعراض الریاسة فی اغراض السیاسه، 3 ( اغراض السیاسة فی اعراض الریاسه ) به فارسی. ظهیری سمرقندی در این کتاب از برخی بزرگان علم و سیاست مانند اسکندر، بطلیموس، افلاطون، ارسطو، نصر بن احمد سامانی، محمود غزنوی و سلطان سنجر یاد کرده و به منظور بهره مندشدن آیندگان، دستورها و روش های آنان را ذکر می کند. سبک نگارش کتاب بسیار دشوار و همراه با شعرهای فارسی و عربی است. 4 نسخه هایی از این کتاب در کتابخانه دانشگاه تهران و موزه بریتانیا موجود است. 5 خود سمرقندی شرح و گزارشی نیز بر این کتاب نوشته است. 6 اثر دیگر او اصلاح، تهذیب و بازنویسی کتاب کُهن و ادبی سِنْدبادنامه است که برخی اصل آن را از هندوستان دانسته اند؛ ولی تقریبا ثابت شده اصل آن در عهد انوشیروان، ظاهرا به وسیله برزویه، حکیم و پزشک ایرانی، مترجم کلیله و دمنه به پهلوی نگارش یافته است. 7 به گفته ظهیری، خواجه عمید ابوالفوارس قناروزی در سال 339ه به خواست