التهافت ابوحامد غزالی، چاپ شده، منهاج الادله فی علم الاصول، فصل المقال فیما بین الحکمه و الشریعة من الاتصال، چاپ شده، ابن رشد ذیلی بر این کتاب به عنوان الکشف عن مناهج الادله فی عقائد المله و تعریف ماوقع فیما بحسب التأویل مِن الشبه المزیفه و البدع المضله نوشته است، 20 بعضی از منابع ملحضٌ لفصل المقال را نیز از تألیفات ابن رشد شمرده اند، 21 شرح کتاب القیاس ارسطو، مقالة فی القیاس، مقالةٌ فی العقل، الفحص هل یمکن العقل الذی فینا و هو المسمی بالهیولانی ان یعقل الصور المفارقه او لا یمکن، مقالة فی اتصال العقل المفارق بالانسان، مقاله فی اتصال العقل بالانسان، بعضی از منابع معاصر نیز تصریح کرده اند که ابن رشد چهار کتاب درباره اینکه آیا عقل توان ادراک صور منفصله را دارد یا نه، نوشته است. علاوه بر این کتاب یا مقاله ای تحت عنوان شرح کلام ابن باجه فی اتصال العقل بالانسان برای وی ذکر کرده اند22 که بعید نیست یکی از همان چهار کتاب باشد، مقالة فی ما یعتقده المشاؤون و ما یعتقده المتکلمون من اهل ملتنا فی کیفیة وجود العالَم ( التقریب بین المشائین و المتکلمین )، 23 مقالةٌ فی التعریف بجهة نظر ابی نصر الفارابی فی المنطق و نظر ارسطو، مسألة فی الزمان، مراجعاتٌ و مباحثات بین ابی بکر بن الطفیل و بین ابی رشد فی رسمه للدواء، الفحص عن مسائل وقعت فی العلم الالهی فی کتاب الشفاء ( الفحص عن مسائل وقعت فی الالهیات من الشفاء )، 24 مقالة فی وجود المادة الاولی، مقالة فی الرد علی ابی علی بن سینا فی تقسیمه الموجودات الی ممکن علی الاطلاق و ممکن بذاته واجب بغیره و الی واجب بذاته، مقالةٌ فی المزاج ( مقالة فی المزاج المعتدل ) منتشر شده ضمن مقالاتٌ فی المنطق و العلم الطبیعی، 25 مسائل فی نوائب الحمی، مقالة فی حمیات العفن، مسائل فی الحکمه ( مسائل حکمیه )، 26 مقالة فی حرکة الفلک، مقالة فی التریاق، کتاب فیما خالفَ فیه ابونصر لارسطو فی کتاب البرهان فی ترتیبه و قوانین البرهان و الحدود، 27 مختصر المستصفی فی الاصول، 28 فلسفةٌ ابن رشد، 29 چاپ شده، به گفته زرکلی این نامی جدید برای کتابی است که مشتمل بر بعضی از مصنفات اوست، 30 تلخیص کتاب الکون و الفساد ارسطو، رحلةُ ابن رشد، 31 تلخیص الاعضاء الآلیة جالینوس، 32 تفسیری درباره عقیده بن تومرت33 ( شرح کتاب الایمان للامام المهدی ابی عبداللّه محمد بن تومرت )، 34 رساله کوچکی به نام الضمیمه، 35 استدارة فلک السماء و النجوم الثابته، مختصرٌ لکتاب المجسطی، شرح الاثار العلویه، شرح الاخلاق الی نیقوماخوس، جوامع سیاسة افلاطون که تلخیص کتاب الجمهوریه افلاطون است، 36 شرح جمهوریة افلاطون منتشرشده به عبری و لاتینی، 37 التنبیه علی اغلاط المتون، الدعاوی در سه مجلد، دروس فی الفقه، دو کتاب در الذبیحه، الخراج، الکسب الحرام، دو کتاب در علم نحو. 38 محمد لطفی جمعه بعضی آثار دیگری را به ابن رشد نسبت داده که ممکن است همان کتاب های سابق یا جزیی از آنها باشد. این آثار عبارت اند از: شرح الوسط للاخلاق، الشرح الصغیر للفصاحه و الشعر و الوسط لما بعد الطبیعه و التحلیلات الاخیره، الشرح الکبیر للطبیعه، الشرح الصغیر للجزئیات و الحیوان، رسالة فی ترکیب الاجرام، المقولات الشرطیه، شرح الفارابی و ارسطو فی المنطق، نقد الفارابی فی التحلیلات الثانی، مقدمة الفلسفه در دوازده رساله، فی علم اللّه بالجزئیات، فی الوجودَین الازلی و الوقتی، العقل و المعقول، شرح الفردوسی فی العقل، اسئلةٌ و اجوبة فی النفس، اسئلةٌ و اجوبة فی علم النفس، البحث فی ما ورد فی کتاب الشفاء عما وراء الطبیعه. 39 چنان که از آثار او پیداست، ابن رشد در عرصه های گوناگون علوم اسلامی و غیراسلامی تخصص داشت: علم فقه، اخلاق، تفسیر، حدیث، نجوم، پزشکی، فلسفه، اخلاق و دیگر دانش ها. وی همچنین سفرهایی به مناطق گوناگون داشته که مجموعه یافته های خویش را در رحله خود آورده است. 40

پی نوشت ها

[1] ـ المجددون فی الاسلام 220. 2 ـ التکملة لکتاب الصله 2 / 73. 3 ـ الطب و الاطباء فی الاندلس الاسلامیه 1 / 322. 4 ـ التکملة لکتاب الصله 2 / 73. 5 ـ سیر اعلام النبلاء 21 / 310. 6 ـ التکملة لکتاب الصله 2 / 73. 7 ـ الطب و الاطباء فی الاندلس الاسلامیه 1 / 323؛ المجددون فی الاسلام 221. 8 ـ دراساتٌ فی تاریخ الفلسفة الغربیه و آثار رجالها 651. 9 ـ عیون الأنباء 532. 10 ـ دراسات فی تاریخ الفلسفة الغربیه 651. 1
[1] ـ الوافی بالوفیات 2 / 114. 12 ـ الاعلام 5 / 318. 13 ـ الطب و الاطباء 1 / 324. 14 ـ الطب و الاطباء 1 / 327. 15 ـ الوافی بالوفیات 2 / 114. 16 ـ تاریخ فلاسفة الاسلام فی المشرق و المغرب 149. 17 ـ تاریخ الفکر الفلسفی فی الاسلام 433. 18 ـ الطب و الاطباء 1 / 326. 19 ـ همان. 20ـ تاریخ الفکر الفلسفی فی الاسلام 432؛ هدیة العارفین 2 / 104. 2
[1] ـ تاریخ فلاسفة الاسلام فی المشرق و المغرب 150. 22 ـ تاریخ فلاسفة الاسلام فی المشرق والمغرب 149. 23 ـ تاریخ فلاسفة الاسلام فی المشرق والمغرب 150. 24 ـ الوافی بالوفیات 2 / 114. 25 ـ الطب و الاطباء 1 / 327.