نسخه خطی آن در فاس مراکش نگهداری می شود، دو رساله در پزشکی، 16 رسالةٌ فی النفس رسالةُ الطبیعیات، مراکشی مورخ مدعی است اصل دست نویس یکی از رساله های او در علم تفأل را دیده است. 17 بعضی از منابع آورده اند ابن ابی اصیبعه در شرح حال ابن رشد کتابی را با عنوان البِقاع المسکونة و غیر المسکونه برای ابن طفیل ذکر کرده است؛ 18 ولی ابن اصیبعه در ذیل شرح حال ابن رشد از ابن طفیل و این کتاب یاد نکرده است. 19 تنها و مهم ترین اثری که از ابن طفیل بر جای مانده رساله حیّ بن یقظان است. برخی مانند میگوئل کازیری ( م1790 م ) رساله دیگری با عنوان اسرارُ الحکمةُ المشرقیه را نیز برای وی ذکر کرده اند؛ ولی چنان که دیباچه رساله حی بن یقظان نیز نشان می دهد، 20 این رساله تنها بخشی از رساله حی بن یقظان بوده که گویا عنوان کامل آن رسالةُ حی بن یقظان فی اسرار الحکمة المشرقیه است. 21 این رساله که یک داستان فلسفی و بیانگر خلاصه عقاید و آرای فلسفی ابن طفیل است، به عنوان یکی از برجسته ترین کتاب های قرون وسطا بسیار مورد توجه غربی ها واقع شده و در غرب با عنوان The Alitodidatic Philosopher ( فیلسوف خودآموخته ) شناخته می شود. 22 همچنین این رساله به زبان های گوناگون غربی و شرقی ازجمله به زبان های هلندی، آلمانی و روسی ترجمه شده و مکرر به چاپ رسیده و احمد امین مصری به تصحیح و نقد آن پرداخته است. 23 همچنین بدیع الزمان فروزانفر این رساله را با عنوان زنده بیدار به فارسی ترجمه و منتشر کرده است. چنان که اشاره شد ابن طفیل با الهام از رساله حی بن یقظان ابن سینا و بهره گیری از شخصیت های فرضی چون سلامان و آبسال در بعضی آثار ابن سینا رساله خود را به رشته تحریر در آورد. علت دیگر نگارش این رساله درخواست یکی از دوستانش برای بیان اسرارِ حکمتِ مشرق زمین که ابن سینا از آن یاد کرده، تا آنجا که روا باشد. 24 برخی عقیده دارند مقصود ابن طفیل از داستان حی بن یقظان این بوده که چگونه انسان می تواند بدون کمک خارجی و هیچ گونه معلمی به حقایق عالَم و معرفت اللّه دست یابد و تنها با تکیه بر نیروی قوایِ عقلی خود از محسوس به معقول و از معقول به اتصالِ به عالَم روحانی نایل آید. 25 برخی دیگر را عقیده بر این است که مقصود ابن طفیل از این داستان، بیان تطابق بین نقل و عقل و بین دین و فلسفه بوده است. 26 در ضمن این داستان وی به بعضی از واقعیت ها و نظریه های فلسفی خود اشاره می کند.

پی نوشت ها

[1] ـ الاحاطه 2 / 478. 2 ـ تاریخ فلسفه در اسلام 1 / 754. 3 ـ الاحاطه 2 / 478. 4 ـ وفیات الاعیان 7 / 134. 5 ـ زنده بیدار 31. 6 ـ الاعلام 6 / 249. 7 ـ تاریخ فلسفه در اسلام 1 / 754. 8 ـ تاریخ فلاسفة الاسلام فی المشرق و المغرب 97. 9ـ همان 1 / 754. 10ـ تحفة القادم 96. 1
[1] ـ معجم المطبوعات العربیه 1 / 146. 12 ـ میراث اسپانیای مسلمان 2 / 319. 13 ـ تاریخ فلاسفة الاسلام فی المشرق و المغرب 97. 14 ـ الاحاطه 2 / 479. 15 ـ الاعلام 6 / 249. 16 ـ معجم المؤلفین 10 / 259. 17 ـ هدیة العارفین 2 / 98. 18 ـ تاریخ فلاسفة الاسلام فی المشرق و المغرب 97. 19 ـ عیون الأنباء 530. 20 ـ زنده بیدار 20. 2
[1] ـ تاریخ فلسفه در اسلام 1 / 754. 22 ـ میراث اسپانیای مسلمان 2 / 318؛ تاریخ فلسفه در اسلام 1 / 766. 23 ـ تاریخ فلسفه در اسلام 1 / 766. 24 ـ تاریخ فلسفه در اسلام 20. 25 ـ تاریخ فلسفه در جهان اسلام 620. 26 ـ تاریخ الفکر الفلسفی فی الاسلام 425 ـ 428.

دیگر منابع: نفح الطیب 1 / 607، 3 / 193 و 5 / 337؛ الذریعه 7 / 129؛ کشف الظنون 1 / 862؛ فرهنگ زندگی نامه ها 1 / 542؛ دایرة المعارف الاسلامیة الکبری 3 / 416؛ الطب و الأطباء فی الاندلس الاسلامیه 1 / 322؛ الوافی بالوفیات 4 / 37.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی

محمد ـ قیسی

محمد ـ قیسی (م 540ه )

ابوالحسن محمد بن احمد بن محمد بن ابی خیثمه قیسی جیانی اندلسی.

حافظ، فقیه مالکی، نحوی، لغوی، ادیب، دارای خطی زیبا و صاحب فصاحت و بلاغت بود و به گفته سیوطی از کامل ترین مردم به شمار می رفت. از استادان او ابوالحسن بن باذَش و ابوعلی غسّانی است. پسرش عبدالمنعم و ابوالحسن بن ضحّاک نیز از او روایت کرده اند. اثر او شرح غریب البخاری ( شرح غریب الجامع الصحیح للبخاری ) است. 1 وی در 28 جمادی الآخر 540 در غرناطه درگذشت. 2

پی نوشت ها

[1] ـ بغیة الوعاة 1 / 41. 2 ـ هدیة العارفین 2 / 89.

دیگر منابع: معجم المؤلفین 9 / 5.

سیدمحمدحسین میرعبداللهی