رنج های فراوانی را متحمل شد که ذهبی در این مورد حکایاتی را از وی نقل کرده است. 4 ابن خلکان می نویسد: وی همیشه در طلب حدیث بود و در این علم به مهارت ویژه ای دست یافته بود و بیشتر آنها را از حفظ داشت. 5 وی علاوه بر حدیث به مسلک و مذهب تصوف نیز آشنایی کاملی داشت و حتی تألیف یا تألیفاتی در این باره دارد. بدین دلیل بعضی از منابع تصوف ازجمله ابن ملقن در کتاب خود وی را اهل سیروسلوک و طریقت دانسته و او را ستوده است. 6 به هر حال وی از شخصیت های مشهور علم حدیث در روزگار خود بود و کرسی تدریس برپا کرده و شاگردان بسیاری را تربیت نمود که از آن میان نام افرادی چون ابونصر احمد بن عمر غازی، عبدالوهاب انماطی، ابوزرعه طاهر بن محمد و محمد بن اسماعیل طرسوسی به چشم می خورد. 7 درباره شخصیت ابن قیسرانی دو گونه گفتگو و نظر وجود دارد: عده ای چون یحیی بن منده او را محدثی با اعتقادات صحیح، روش و سیرتی نیکو و فردی صدوق و ثقه معرفی کرده اند8 و در مقابل گروهی او را جرح کرده و بر او خرده گرفته اند. ابن جوزی وی را داودی مذهب دانسته، می نویسد: او در کتاب صفوة التصوف خود به احادیثی استناد و استشهاد کرده که هیچ تناسبی با مطالب و گفته های خود او ندارد. 9 ابن حجر وی را قوی ندانسته و افکار و تألیفات او را مملو از اوهام و تصحیف معرفی کرده است. 10 به نظر می رسد نظر اخیر ریشه در بعضی از تألیفات وی ازجمله السماع و جواز النظر الی المُراد دارد که در آن دو به حلیّت رقص و سماع و جواز نظر به خوبرویان و امردان فتوا داده است و همین امر باعث شده برخی بر او خرده گیری کنند؛ ازاین رو ابن جوزی به نقل از ابوسعد سمعانی می نویسد: « ابن قیسرانی به اباحی گری تمایل داشت و فردی بدعقیده بود و بدین دلیل ابوعبداللّه دقاق از برجستگان علم حدیث سخت او را ملامت کرده و مورد سرزنش قرار داده است ». 11 وی در شعر هم دستی داشت و بعضی اشعار او را خوب توصیف کرده اند. 12 ابن قیسرانی سرانجام در پانزدهم ربیع الاول 507ه در بغداد از دنیا رفت و در جانب غربی مقبره عتیقه به خاک سپرده شد. 13

آثار وی عبارت اند از: اسامی اشتمل علیه الصحیحان، اسماء رجال من الضعفاء، اطراف حدیث ابی حنیفه، اطراف حدیث مالک، اطراف سنن ابن ماجه، اطراف سنن الترمذی، اطراف سنن النسائی، اطراف الغرائب، الافصاح عن المعجم من ایضاح الغامض و المبهم، الالفاظ التی رویت فی الاحادیث، الانساب المتفقه فی النقط و الضبط، ایضاح الاشکال فیما لم یسمّ من رواة الحدیث، تاریخ اهل الشام و معرفة الائمه منهم و الاعلام، التذکرة فی غرائب الاحادیث و المنکرة، تراجم الجرح و التعدیل للدار قطنی، تصحیح العلل، تکملة الکامل لا بن عدی، تلخیص الکامل لا بن عدی، جواب المتعنت علی البخاری، الحجة علی تارک المحجة، حدیث ابن الازهر و متابعته، حدیث اجمع فیه فی الاسناد، عشرة من الرواة اسمه محمد، خماسیات ابی الحسین، دیوان شعر، الذب عن فقیه الاسلام ابی حنیفه، ذخیرة الحفاظ، المخرج علی الحروف و الالفاظ، ذکر الطرق العالیة الی البخاری و مسلم، رباعیات من روایة الصحابة، رفع القرطاس صیانة لما فیه من الأدناس، رواة انس بن مالک، روایة الاکابر و الاعلام، صفوة التصوف، طرق حدیث انی تارک فیکم الثقلین، طرق حدیث لا تزال طائفه من امتی، طرق حدیث معاذ و ابی موسی، طرق حدیث من کذب علی متعمدا، العمل باجازة الاجازه، علة حدیث معاذ فی القیاس، العوالی بالتاریخ، عوالی الطرق الی البخاری، عوالی الطرق الی سفیان، عوالی الطرق الی فضیل بن عیاض، عوالی الطرق الی مالک بن انس، عوالی الطرق الی محمد بن شهاب، عوالی الموافقات الی مشایخ داود، عوالی الموافقات الی الترمذی، فرائض الطعام و سننه، الفوائد الصحاح علی شروط الامامین فی معرفة العلو و النزول، الفوائد المنتقاة من الصحاح و الغرائب و الافراد، الاجازات و مذاهبها، السماع، مسئلة الاباحة و الاستباحة، الشیب، المنثور، الیواقیت المخرج علی الاتفاق و التفرد، الکشف عن احادیث الشهاب و معرفة الخطا فیها و الصواب، کفایة المداخل فی اصول ابی علی الشافعی، اللباب المرتب علی الحروف و الابواب، المتفق و المفترق فی الانساب، محاسن ابی القاسم البغوی، مسند ابی لیلی الجعدی، مشایخ ابی داود، مشایخ سفیان، المصباح فی اطراف احادیث المسانید السته، معرفة مشایخ الامامین، معرفة من لم یخرج فی الصحیحین، معجم البلاد، موافقات البخاری و مسلم و الناسخ و المنسوخ. 14

پی نوشت ها

[1] ـ وفیات الاعیان 4 / 287. 2 ـ تاریخ الاسلام 35 / 169 ـ 172. 3 ـ الوافی بالوفیات 3 / 166 ـ 167. 4 ـ سیر اعلام النبلاء 19 / 363 ـ 364. 5 ـ وفیات