در جای دیگری عنوان می کند این کتاب نه تنها تفسیر قرآن، بلکه تحقیقی مشروح درباره الفاظ قرآن کریم بر اساس حروف الفبا است؛ به علاوه در معنا و مفهوم نسخ تعداد آیات و سور قرآن و پاره ای اصطلاحات تفسیری بحث شده و همه آن به فارسی بسیار روان است. 4

پی نوشت ها

[1] ـ کشف الظنون 1 / 246. 2 ـ هدیة العارفین 2 / 105. 3 ـ الذریعه 4 / 264. 4 ـ الذریعه 3 / 122.

دیگر منابع: کشف الظنون 1 / 460؛ معجم المفسرین 2 / 632؛ معجم المؤلفین 12 / 7؛ فهرست نسخه های خطی فارسی 1 / 107.

اسماعیل اسماعیلی

محمد ـ نیشابوری

محمد ـ نیشابوری (م598ه )

ابوجعفر محمد رضی الدین نیشابوری.

در اصل از نیشابور و مدتی ساکن بخارا بود. 1 وی از نامدارترین فقها و شعرای قرن ششم در خراسان و ماوراءالنهر است2 که در موعظه و نصیحت اشعاری دلنشین دارد. 3 او هرگاه از مطالعه و کارهای علمی ملول می شد، قصیده یا شعری می سرود. 4 اشعار وی به فارسی و عربی است و چنان که عوفی گفته، اشعار عربی او اندک است. 5 هدایت، او را در همه علوم مسلّم دانسته و متذکر شده است وی روزگاری مدح ارسلان پسر طغرل سلجوقی ( حکومت 556 ـ 573 ) می گفت، ولی در اواخر حالش دگوگون شده و دست ارادت به شیخ معین الدین حموی داده و اهل حال شد. 6 به غیر از هدایت، برخی دیگر مانند لطفعلی بیگ شاملو ( آذر )، 7 آقابزرگ8 و قبل از همه اینها تقی الدین در خلاصة الافکار، ممدوح نیشابوری را ارسلان سلجوقی قلمداد کرده اند؛ درحالی که اشعار او خلاف این را گواهی می دهد و در حقیقت، نصرت الدین ارسلان خان عثمان ( م609ق ) و پدرش قلج طمغاج خان ابراهیم ( از آل افراسیاب در ماوراءالنهر ) را که ممدوح رضی الدین نیشابوری بوده اند، با ارسلان پسر طغرل ( از سلاجقه عراق و کردستان ) خلط کرده اند. 9 رضی الدین نیشابوری علاوه بر مراتب علمی که از آن برخوردار بود، طبعی لطیف و ذوقی سرشار داشت و اشعاری پخته، متین و دل انگیز می سرود؛ ولی بیشتر مهارت او در قصیده و قطعه ( چند بیت هم وزن و هم قافیه که قافیه را در مصراع اول بیت اول آن رعایت نکنند و در آن از یک مضمون بحث کنند ) بود. 10 به گفته قزوینی، هنگامی که رضی الدین نیشابوری در بخارا بود، در حلقه درس او چهارصد تن شرکت داشتند که همه از فضلا و فقها بودند که رکن الدین عمیدی و رکن الدین طاووسی از آن جمله اند. 11 شمس طبسی شاعر از دیگر شاگردان اوست. 12 فخر رازی نیز در سال 582ق در بخارا با وی ملاقات کرده و در مسائل فقهی، کلامی، فلکی و فلسفی با او مناظره داشته است. 13 چنان که گفته اند وی در سال 598ه درگذشته است؛ 14 اما اینکه در بعضی از منابع آمده وی در آخر دولت سلاجقه درگذشته، 15 به دلیل خطایی بوده که در پیش بیان شده است. همچنین از آنچه گفته شد روشن می شود گویا رضی الدین تنها اوایل سلطنت قلج ارسلان خان را که مصادف با سال های 597 یا 598ه بوده، درک کرده و عمر او از این حد تجاوز نکرده است. 16 آثار او عبارت اند از: دیوان شعر که به گفته قزوینی نزدیک به چهار هزار بیت است. 17 نسخه ای از آن نیز شامل دو هزار و پانصد بیت نزد سعید نفیسی بوده است. 18 عوفی و هدایت بعضی از اشعار او را نقل کرده اند، 19 مکارم الاخلاق که به همت و کوشش محمدتقی دانش پژوه و به همراه کتاب دیگر به نام گشایش نامه منسوب به خواجه نصیرالدین طوسی، تحت عنوان دو رساله در اخلاق به چاپ رسیده است. نیشابوری، کتاب مکارم الاخلاق را به نام مجیرالدین نصر ( نجم ) بن احمد دهستانی تألیف کرده و آن را بر چهل باب بنا نهاده و متذکر شده تنها با تکیه بر محفوظات خود و بدون کمک گرفتن از هیچ نسخه ای، آن را به نگارش درآورده است. 20 این کتاب به روش نصیحة الملوک غزّالی آمیخته با داستان ها و نظم و نثر عربی و آراسته به احادیث معصومین علیه السلام و سخنان بزرگان و حکما و درعین حال به دور از تکلف، از نثری روان و قابل فهم برای عموم برای برخوردار است؛ 21 روضة الوفاء که مؤلف خود در مکارم الاخلاق به آن اشاره نموده است. 22

پی نوشت ها

[1] ـ آثار البلاد و اخبار العباد 548. 2 ـ آتشکده آذر 2 / 686. 3 ـ تذکره ریاض العارفین، روضه اول 116. 4 ـ تاریخ ادبیات در ایران ( صفا ) 2 / 849. 5 ـ لباب الالباب 185. 6 ـ مجمع الفصحاء 1 / 2 / 854. 7 ـ آتشکده آذر 2 / 686. 8 ـ الذریعه 9 / 373. 9 ـ لباب الالباب، تعلیقات قزوینی 608؛ تاریخ ادبیات 2 / 849. 10 ـ آتشکده آذر 2 / 686، پاورقی. 1
[1] ـ آثار البلاد و اخبار العباد 445 و 548. 12 ـ آثار البلاد و اخبار العباد 476. 13 ـ لباب الالباب، تعلیقات نفیسی 633؛ آتشکده آذر 2 / 686. 14 ـ مکارم الاخلاق،