بلاغت و ادبیات استادی کامل و فردی بی نظیر بود؛ چنان که مرجع علمی بسیاری از بزرگان این فنون و علوم به شمار می رفت. 4 او از چنان آوازه ای برخوردار بود که هنگام ورود به شهرها، طالبان علم به محض اطلاع از ورود او به گردش جمع شده و از وی بهره می بردند. 5 در یکی از سفرها که زمحشری وارد بغداد شد مورد استقبال گرم شریف ابوالسعادات بن شجری از علمای بزرگ بغداد قرار گرفت و ابوالسعادت در مدح و تمجید از او اشعاری را خواند. 6 زمخشری شاگردان بسیاری را تربیت کرده که از آن میان می توان به افرادی همچون ابوالمحاسن اسماعیل بن عبداللّه طویلی، عبدالرحیم بن عبداللّه بزّار، عامر بن حسن سمسار و احمد بن محمود شاشی اشاره کرد که از وی روایت کرده اند. 7 او علاوه بر علوم و فنون یادشده، نسب شناس چیره دست بود و در شعر نیز دستی داشت. یافعی پاره ای از اشعار او را ذکر کرده است. 8 گفته شده وی در کلام، معتزلی مذهب و معتقد به خلق قرآن بود9 و در فروع و فقه حنفی مذهب به شمار می رفت. 10 زمخشری سرانجام در شب عرفه سال 538ه در جرجانیه از توابع خوارزم درگذشت. 11 وی آثار و تألیفات فراوانی دارد که ازجمله مشهورترین آنها الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل است که به نوشته بروکلمان بالغ بر 24 شرح و تعلیقه بر آن نوشته شده است و یازده نفر آن را به صورت های گوناگون به اختصار درآورده و سه مورد ردّیه بر آن نگاشته اند. 12

دیگر آثار وی عبارت اند از: اساس البلاغة فی اللغه، اساس التقدیس، اسرار المواضع، اطواق الذهب، اعجب العجب شرح لامیة العرب، الامالی، انموذج فی مختصر المفصل، جواهر اللغه، خصائص العشرة الکرام البرره، دیوان التمثل، دیوان الرسائل، دیوان شعر، الرائض فی الفرائض، ربیع الابرار و نصوص الاخبار فی الادب و النوادر، الرسالة المبکیه، الرسالة الناصحه، رؤوس المسائل فی الفقه، زیادات النصوص، سوائر الامثال، شافی العی من کلام الامام الشافعی، شرح ابیات الکشاف، شرح کتاب سیبویه، شرح مختصر القدوری فی فروع الحنفیه، شقائق النعمان فی مناقب النعمان الامام ابی حنیفه، صحیح العربیه، ضالة الناشد، طلبة العفاة فی شرح التصرفات، الفائق و نسیم الرائق فی غریب الحدیث، فصوص الاخبار، فصوص النصوص، القسطاس فی العروض، الامکنة و الجبال و المیاه، کلمات العلماء، المحاجاة و متمم مهام ارباب الحاجات فی الاحاجی و الاغلوطات، المستقصی فی الامثال، معجم الحدود، المفرد و المرکب فی العربیّه، المفرد و المؤلف فی النحو، المفصل فی النحو، المقامات، مقدمة الادب فی اللغه، مناسک الحج، المنتخب من ضالة المنشد، المنهاج فی الاصول، نزهة المتأنس، نصائح الصغار، نصائح الکبار، نصائح الملوک، نوابغ الکلم، 13 نکت الاعراب فی غریب الاعراب ( فی غریب اعراب القرآن )، متشابه اسماء الرواة، مختصر الموافقة بین اهل البیت و الصحابه، الاصل لابی سعید الرازی اسماعیل، الکلم النوابغ فی المواعظ، رسالة المسأمه، عقل الکّل، صمیم العربیّه، الاجناس، حاشیة علی المفصّل، روح المسائل، تسلیة الضریر، رسالة الاسرار، دیوان خطب، 14 المنتقی من شرح شعر المتنبی للواحدی. 15

پی نوشت ها

[1] ـ نزهة الالباء 392. 2 ـ معجم الادباء 19 / 126 ـ 127. 3 ـ همان. 4 ـ وفیات الاعیان 5 / 168 ـ 169. 5 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 154. 6 ـ المستفاد من ذیل تاریخ بغداد 19 / 228. 7 ـ الانساب 3 / 164. 8 ـ مرآة الجنان 3 / 206. 9 ـ وفیات الاعیان 5 / 169. 10 ـ الجواهر المضیئه 3 / 448. 1
[1] ـ تاریخ الاسلام 36 / 489. 12 ـ تاریخ الادب العربی 5 / 224 و 238. 13 ـ هدیة العارفین 2 / 402. 14 ـ معجم الادباء 19 / 134. 15 ـ الاعلام 7 / 178.

دیگر منابع: میزان الاعتدال 4 / 78؛ شذرات الذهب 4 / 118؛ النجوم الزاهرة 5 / 274؛ البدایة و النهایة 12 / 219؛ تاریخ ابن الوردی 2 / 44؛ الکامل فی التاریخ 11 / 97؛ دول الاسلام 279؛ تذکرة الحفاظ 4 / 1283؛ الاعلام بوفیات الاعلام 1 / 359؛ لسان المیزان 6 / 4؛ معجم المؤلفین 12 / 186؛ اللباب فی تهذیب الانساب 2 / 74؛ ریحانة الادب 2 / 379؛ کشف الظنون 1 / 185؛ دایرة المعارف تشیع 8 / 488؛ المنتظم 18 / 38.

اسماعیل اسماعیلی

محمود ـ سمایی

محمود ـ سمایی (قرن ششم هجری)

محمود بن علی سمایی مروزی ( مروی ).

از شاعران سده ششم هجری و معاصر با حکیم سوزنی، شاعر مشهور آن روزگار بود. 1 هدایت با تأکید بر این نکته نوشته است: « وی مداح غزنویه و سلجوقیه بود و با سوزنی مهاجات داشته است ». 2 عوفی نیز سمایی را غزل سرا معرفی کرده و غزل هایش را آبدار و نیک خوانده و ابیاتی از سروده هایش را در کتاب خود آورده