محمود ـ کرمانیمحمود ـ کرمانی (م. پس از 500ه )

ابوالقاسم محمود بن حمزة بن نصر کرمانی.

از جزییات زندگی وی اطلاعات بسیاری در دست نیست، ولی گفته اند اهل کرمان بود1 و از نحویان و قاریان برجسته روزگار خویش به شمار می رفت. یاقوت حموی در گزارش خود با تأکید بر این مطلب می نویسد: ازآنجاکه کرمانی در فن قرائت چیره دست بود، او را تاج القّرا خوانده اند، به علاوه آنکه از دقت و فهم فراوان و قوه استنباط بسیار قوی برخوردار بود. هرگز از وطنش جدا نشد و هیچ گاه به مسافرت نرفت. 2 ابن جزری نیز در شرح حال وی آورده است کرمانی از پیشگامان علم قرائت و از محققان بی نظیر و موثق بود. همو درباره چگونگی فراگیری کرمانی می نویسد: گرچه از استادان وی اطلاعی در دست نیست، اما شاگردانی در این فن تربیت کرده که از آن جمله می توان به ابوعبداللّه نصر بن علی بن ابی مریم اشاره کرد که علم قرائت را نزد وی آموخته است. 3 گفته اند: کرمانی در تفسیر آرا و نظریه های نادری دارد که مورد تردید و انکار مفسران واقع شده است؛ چه اینکه پاره ای از این آرا جنبه عوامانه دارد و مشتمل بر غرایب و عجایب است که نه پیش از این سابقه ای داشته و نه کسی آن را تأیید کرده است؛ ازاین رو قابل اعتماد نیست و از اعتبار و اتقان آرای تفسیری وی که غالباً در کتاب عجائب و غرائب آمده است می کاهد. 4 از وی اشعاری نیز نقل شده که بر ذوق شعری وی دلالت دارد. 5 تاریخ دقیق درگذشت وی معلوم نیست؛ اما آنچه مسلّم است تا سال پانصد هجری در قید حیات بوده است؛ 6 ولی آقابزرگ تهرانی سال تألیف تفسیرش را 521ه دانسته که مستند آن دانسته نیست. 7 از کرمانی آثار و تألیفات متعددی بر جای ماند که عبارت اند از: الافاده، البرهان، توجیه متشابه القرآن لما فیه من الحجة والبیان، العنوان، لباب التأویل، لباب التفسیر8 الایجاز فی النحو که مختصر ایضاح ابوعلی فارسی است، النظامی فی النحو که مختصر اللمع ابن جنّی است، 9 الغرائب و العجائب فی غرائب التفسیر و عجائب التأویل که دو نسخه خطی آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی در تهران موجود است، 10 خط المصاحف، الهدایة فی شرح غایة ابن مهران11 و تصنیفی در موانع صرف12 که عنوان آن معلوم نیست.

پی نوشت ها

[1] ـ معجم المفسرین 2 / 662. 2 ـ معجم الادباء 19 / 125. 3 ـ غایة النهایة 2 / 291. 4 ـ مفتاح السعادة 2 / 77. 5 ـ معجم الادباء 19 / 125. 6 ـ غایة النهایة 2 / 291. 7 ـ الذریعه 16 / 32. 8 ـ هدیة العارفین 2 / 402. 9 ـ بغیة الوعاة 2 / 277. 10 ـ الذریعه 16 / 32. 1
[1] ـ غایة النهایة 2 / 291. 12 ـ معجم المؤلفین 12 / 161.

دیگر منابع: کشف الظنون 1 / 241 و 432 و ج 2 / 1126، 1197 و 1541؛ مفتاح السعادة 2 / 432، 524 و 545؛ الاعلام 7 / 168؛ طبقات المفسرین ( داودی ) 2 / 312؛ لغتنامه دهخدا 12 / 18056.

اسماعیل اسماعیلی

محمود ـ نیشابوری

محمود ـ نیشابوری (م. پس از 553ه )

ابوالقاسم محمود بن علی بن حسین نیشابوری قزوینی غزنوی معروف به بیان الحق.

درباره وی اطلاعات چندانی در دست نیست. یاقوت حموی در گزارش خود آورده است وی دانشمندی برجسته، مفسری توانا، لغت شناس و فقیهی ذوفنون و فصیح بود. همو سپس در توصیف آثار و تألیفات وی به صورت مبالغه آمیزی می نویسد: به نقل برخی، گویا در این آثار معجزه شده است. به علاوه آنکه در شعر هم دستی داشته است. 1 تاریخ دقیق درگذشت بیان الحق معلوم نیست، اما بیشتر منابع آن را پس از 553ه نوشته اند؛ 2 چه اینکه در همین سال در خجند از تألیف الایجاز فراغت یافته است. آثار وی عبارت اند از: الاسئلة الرائعة و الاجوبة الصارعة الی حلبة البیان و حلیة الاحسان، ایجاز البیان عن معانی القرآن که مشتمل بر ده هزار فایده است، باهر البرهان فی مشکلات معانی القرآن، التذکرة و التبصره فی مسائل الفقه، جمل الغرائب فی الحدیث، درر الکلمات علی غرر الآیات الموهمة للتعارض و الشبهات، زبدة التفاسیر و لمعة الاقاویل، شوارد الشاهد و قلائد القصائد. 3

پی نوشت ها

[1] ـ معجم الادباء 19 / 124. 2 ـ طبقات المفسرین ( داودی ) 2 / 311؛ معجم المفسرین 2 / 666. 3 ـ هدیة العارفین 2 / 403.

دیگر منابع: بغیة الوعاة 2 / 277؛ ایضاح المکنون 1 / 162، 468، 610 و 2 / 58 و 144؛ کشف الظنون 1 / 722 و 2 / 1205؛ معجم المؤلفین 12 / 157 و 182؛ الاعلام 7 / 167.

اسماعیل اسماعیلی