ـ تذکرة الحفاظ 4 / 1275. 4 ـ المستدرک علی معجم المؤلفین 825. 5 ـ معجم المؤلفین 13 / 134. 6 ـ کشف الظنون 2 / 2019. 7 ـ تاریخ مدینة دمشق 73 / 359. 8 ـ الاعلام 8 / 70. 9 ـ کشف الظنون 2 / 2019.

دیگر منابع: مرآة الجنان 3 / 185؛ النجوم الزاهرة 5 / 235؛ شذرات الذهب 4 / 72؛ العبر 2 / 424.

محمود هیئتی

هبه اللّه ـ بغدادی

هبه اللّه ـ بغدادی (م 534ه )

ابوالقاسم هبه اللّه بن حسین بن احمد بغدادی معروف به بدیع اسطرلابی.

ادیب، فاضل، شاعر، حکیم و آشنای با پزشکی، ریاضی، هیأت و نجوم و رصد و زیج بود. در ساختن ابزارهای نجومی، به ویژه اسطرلاب تبحر داشت و بدیع به این دلیل به اسطرلابی شهرت یافت. به گفته یاقوت حموی، در تخصص او کسی به مثلش یافت نشد و از این راه به اموال بسیاری دست یافت. 1 بدیع برای اینکه ثابت کند آلات و ابزاری که می سازد از دقت بسیاری برخوردار است، به براهین هندسی و قوانین اقلیدسی تمسک می جست و اختراعات جدیدی که گذشتگان از آن غافل بودند به وجود آورد. 2 ازجمله اختراعات او وسیله ای نجومی به نام « الکرة ذات الکرسی » بود که آن را اصلاح و تکمیل نمود. همچنین با تکمیل آلت شامله خجندی که تنها برای محاسبه یک عرض جغرافیایی تنظیم می شد، آن را برای محاسبه عرض های گوناگون قابل استفاده کرد؛ درحالی که خجندی دلیل هایی برای ناممکن بودن این کار آورده بود. 3 او در سال 524ه نیز سرپرستی رصدی را در شهر بغداد بر عهده داشت. 4 بدیع از دوستان امین الدوله معروف به ابن تلمیذ، پزشک و داروشناس معروف مسیحی بود و در سال 510ه به همراه او در اصفهان حضور داشت. 5 ازجمله شاگردان او می توان به ابومحمد خشاب و ابوالوفاء بن حصین اشاره نمود. 6 او دارای اشعاری زیبا بود که بعضی از ابیاتش را ابن ابی اصیبعه آورده است. 7 ابن خلکان او را فردی گستاخ، بی پروا و لوده گو توصیف نموده تا جایی که در بعضی از اشعار او بی حیایی و فحش نیز دیده شده است. 8 آثار او عبارت اند از: رساله ای درباره اصلاح و تکمیل آلات شامله خجندی؛ رساله ای درباره اصلاح و تکمیل وسیله ای به نام « الکره ذات الکرسی »؛ درة التاج من شعر ابن الحجاج که برگزیده ای از اشعار ابن حجاج است و در 41 باب که هر باب به یکی از فنون شعر اختصاص دارد، دیوان اشعار، المعرف المحمودی یا زیج محمودی که به نام سلطان محمود سلجوقی ( حکومت 51
[1] ـ 525ه ) نوشته است. 9 بدیع اسطرلابی سرانجام فلج گردید و در سال 53410 یا ( 539ه ) درگذشت و در بغداد به خاک سپرده شد. 11

پی نوشت ها

[1] ـ معجم الادباء 19 / 273. 2 ـ تاریخ الحکماء 339. 3 ـ معجم الادباء 19 / 273. 4 ـ الکامل فی التاریخ 10 / 666. 5 ـ عیون الأنباء 376. 6 ـ المستفاد من ذیل تاریخ بغداد 19 / 245. 7 ـ عیون الأنباء 376. 8 ـ وفیات الاعیان 6 / 50. 9 ـ عیون الأنباء 376. 10 ـ معجم الادباء 19 / 273. 1
[1] ـ النجوم الزاهرة 5 / 275.

دیگر منابع: المختصر فی اخبار البشر 3 / 15؛ تاریخ ابن الوردی 2 / 43؛ سیر اعلام النبلاء 20 / 52؛ تاریخ الاسلام 36 / 361؛ الاعلام 8 / 71؛ الذریعه 9 / 130؛ مرآة الجنان 3 / 200؛ شذرات الذهب 4 / 103؛ معجم المؤلفین 13 / 137؛ هدیة العارفین 2 / 505؛ کشف الظنون 1 / 739 و 765 و 776؛ ریحانة الادب 1 / 242؛ فرهنگ سخنوران 656.

محمود هیئتی

هبه اللّه ـ بلدی

هبه اللّه ـ بلدی (حدود 480 ـ 547ه )

ابوالبرکات هبه اللّه بن علی بن ملکا بلدی بغدادی.

تاریخ ولادت او به درستی معلوم نیست؛ ولی زرکلی آن را در حدود سال 480ه آورده است. 1 او در بلد، از شهرهای عراق در خانواده ای یهودی به دنیا آمد و در بغداد پرورش یافت و در آنجا اقامت نمود؛ ازاین رو او را بلدی و بغدادی گفته اند. وی اهتمام بسیاری به کسب علم داشت؛ بدین سبب برای آموختن پزشکی نزد ابوالحسن سعید بن هبه اللّه که از استادان معروف بغداد در این فن بود رفت؛ ولی به دلیل یهودی بودنش مورد پذیرش استاد قرار نگرفت. ابوالبرکات به ناچار هنگام شروع درس، در دهلیزخانه استاد می نشست و مطالب را شنیده و آنها را به دقت یادداشت می کرد. بر حسب اتفاق روزی ابوالبرکات نزد استاد حاضر شد و شاگردان در مسئله ای با او بحث می کردند، ابوالبرکات نیز جواب خوبی در آن مسئله ایراد نمود که ابوالحسن آن را پسندید و تحسین نمود و از آن پس اجازه داد در جلسه درس شرکت کند و از خواص شاگردان او گردید. حتی به سبب مهارت خاصی که در پزشکی یافت، به خدمت خلفای عباسی بالاخص مستنجدباللّه ( م566ه ) درآمد. 2 شهرت او در معالجه بیماران به حدی رسید که به نقاط دیگر نیز دعوت می شد؛ چنان که