برخی سلاطین سلجوقی هنگام نیاز او را از بغداد به همدان فرا می خواندند و از این طریق بود که ثروت بسیاری نصیب او گردید. 3 ابوالبرکات در معالجه بیماران از روش های خاصی بهره می گرفت که نمونه هایی از آن را که همراه با روان درمانی بود، می توان در کتاب ابن ابی اصیبعه مشاهده کرد. 4 به گفته قفطی پزشکان معاصر وی پاسخ مشکلات علمی خود را از او می خواستند و این پرسش ها و پاسخ ها به صورت مجموعه ای درآمده بود که از آن بهره می جستند. 5 او علاوه بر پزشکی، در فلسفه و حکمت نیز تبحر داشت و او را فیلسوف عراقیین می نامیدند و خود نیز ادعا داشت به مقام و رتبه ارسطو رسیده است. 6 ابوالبرکات علاوه بر تألیفات مفید، مجلس درس و شاگردانی نیز داشته که از آن جمله می توان به جمال الدین بن فضلان، ابن دهان منجم، یوسف پدر شیخ موفق الدین عبداللطیف، مهذب بن نقاش7 و علی بن هبل اشاره نمود. 8 ابوالبرکات سپس به دین اسلام گروید. برخی علت آن را استخفافی که قاضی القضات بغداد به او روا داشت، دانسته اند. 9 برخی نیز ترس ناشی از مرگ همسر سلطان محمود سلجوقی ( م511ه ) را که تحت معالجه او بود، عامل اصلی این رویکرد شمرده اند؛ 10 ولی بیهقی بر آن است در جنگی میان المسترشد باللّه خلیفه عباسی ( م529ه ) و سلطان مسعود سلجوقی ( م547ه ) روی داد، ابوالبرکات اسیر شد و از ترس کشته شدن اسلام آورد؛ بدین صورت نه تنها از مرگ رهایی یافت، بلکه جوایزی نیز از سلطان دریافت کرد. 11 او در پایان عمر به مرض جذام گرفتار شد و هرچند توانست خود را درمان کند، درنهایت بینایی خود را از دست داد. 12 از ابوالبرکات آثار گرانقدری برجای مانده که عبارت اند از: المعتبر که مشهورترین اثر فلسفی اوست و بیهقی درباره اهمیت آن می نویسد: « بهترین کتابی است که در این موضوع در این زمان نوشته شده است »، 13 النفس و التفسیر، 14 مقالة فی سبب ظهور الکواکب لیلاً و اختفائها نهاراً که آن را برای سلطان غیاث الدین ابوشجاع محمد پسر ملکشاه سلجوقی تدوین کرد، اختصار التشریح که تلخیصی از سخنان جالینوس می باشد، الاقراباذین که شامل سه مقاله است؛ مقاله ای درباره دارویی به نام « برشمثا » که خود آن را ساخته و در آن مقاله اوصاف و اثرات آن را ذکر کرده است؛ همچنین مقاله ای درباره دارویی دیگر که آن را امین الارواح نام نهاده بود؛ رسالة فی العقل و ماهیته. 15 زمان دقیق مرگ ابوالبرکات معلوم نیست. مدت عمر او را بیشتر نویسندگان هشتاد، و زمان وفاتش به اختلاف سال 560، 16 بعد 55017 و بدون تاریخ آورده اند. 18 بیهقی19 و شهرزوری نیز وفات او را در سال 547ه و مدت عمرش را نود سال شمسی ذکر کرده اند. 20 اسماعیل پاشا نیز وفات او را در سال 570ه آورده است. 21 میان اقوال، آنچه به نظر صحیح تر می رسد، کلام بیهقی22 و شهرزوری است که می نویسند: سلطان مسعود پسر محمد پسر ملکشاه سلجوقی در سال 547ه بیمار شد و ابوالبرکات را برای معالجه او از بغداد به همدان آوردند؛ ولی معالجات مؤثر نبود و سلطان درگذشت. هنگامی که اطرافیان سلطان از حیات او ناامید شدند، ابوالبرکات بر جان خود بیمناک گردید و صبح همان روزی که سلطان مرد کرد، او نیز درگذشت و تابوت او را همراه قافله حاجیان به بغداد بردند. 23

پی نوشت ها

[1] ـ الاعلام 8 / 74. 2 ـ عیون الأنباء 374. 3 ـ تاریخ مختصر الدول 210. 4 ـ عیون الأنباء 374. 5 ـ تاریخ الحکماء 343. 6 ـ تاریخ حکماء الاسلام 171. 7 ـ عیون الأنباء 374. 8 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 419. 9 ـ تاریخ الحکما 409. 10 ـ همان. 1
[1] ـ تاریخ حکماء الاسلام 171. 12 ـ تاریخ الحکما 409. 13 ـ همان. 14 ـ تاریخ حکماء الاسلام 171. 15 ـ عیون الأنباء 374. 16 ـ نکت الهمیان 304. 17 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 419. 18 ـ عیون الأنباء 374. 19 ـ تاریخ حکماء الاسلام 171. 20 ـ تاریخ الحکماء 409. 2
[1] ـ هدیة العارفین 2 / 505. 22 ـ تاریخ حکماء الاسلام 171. 23 ـ تاریخ الحکماء 409.

دیگر منابع: کشف الظنون 2 / 1731؛ معجم المؤلفین 13 / 142.

محمود هیئتی

هبه اللّه ـ جرذ

هبه اللّه ـ جرذ (م 590 ه )

ابوالمعالی هبه اللّه بن حسین بن محمد معروف به جرذ.

از وی اطلاعات چندانی در منابع یافت نمی شود. ابن شاکر او را کاتب، ادیب، شاعر و فاضل دانسته و می نویسد: وی از خاندان وزرا بود و خطی زیبا داشت. ابوالمعالی مجموعه هایی از اشعار هزل گونه را جمع آوری کرده بود. 1 دیگر اثر او کتاب تقویم المائد فی تفضیل الناقص علی الزائد می باشد. 2 وی در سال 5903 و به نقلی 596ه درگذشت. 4

پی نوشت ها

[1] ـ فوات الوفیات 4 / 234. 2 ـ معجم المؤلفین 13 / 137. 3 ـ فوات الوفیات 4 / 234. 4 ـ معجم المؤلفین 12 / 137.

محمود هیئتی