التهذیب، در لغت تألیف ابومنصور ازهری که در چند مجلد نوشته شده بود، دست یافت و خواست درباره آن تحقیق کند؛ پس کتاب را بر پشت نهاد و چون پولی برای گرفتن مرکب نداشت، پیاده به سوی معرّه، شهری در شام واقع در دوازده فرسخی حلب، 4 حرکت کرد و گفته شده عرق زیاد او، ناشی از مسافت طولانی، در کتاب نفوذ کرده است. این نسخه در بعضی از کتابخانه های بغداد موجود است و گویا آثار عرق هنوز بر آن دیده می شود. 5 ابن خطیب حدود سال 450ه به دمشق رفت. در صیدا نیز مدتی سکونت داشت و از علمای این دیار بهره برد؛ 6 سپس به مصر رفته و از آنجا به بغداد باز گشت. در این شهر متولی کتابخانه و تدریس ادبیات در نظامیه گردید تا آنکه در این فن به عالی ترین مقام رسید و افراد بسیاری بدو مراجعه می کردند. او را فردی ثقه دانسته اند، هرچند گفته اند گاه در مجلس درس بر اثر نوشیدن شراب، مستی داشت. وی از استادان بزرگی استفاده کرد، افرادی چون ابوالعلا معری، ابوالقاسم تنوخی، خطیب بغدادی، ابوالحسن طاهر بن بابشاذ نحوی ( م 496 ) 7 عبدالقاهر بن عبدالرحمان جرجانی، ابوالحسین هلال بن حسن صابی و دیگران. 8 ازجمله شاگردان او، ابومنصور موهوب جوالیقی9 و ابوطاهر سلفی10 بودند. ابوبکر خطیب بغدادی نیز که از مشایخ وی بود در مصنفاتش از او نقل کرده است. 11 ابن خطیب در 28 جمادی الثانی سال 502ه در بغداد درگذشت12 و ابوطالب زینبی بر او نماز خواند و در کنار قبر ابواسحاق شیرازی در باب ابرز دفن شد. 13 می توان تألیفات او را به دو دسته تقسیم کرد: 1. تألیفات مستقل، 2. تألیفاتی که بر کتب دیگران نوشت، اعم از تهذیب و شرح. دسته اول عبارت اند از: تفسیر قرآن، 14 الملخص فی اعراب القرآن در چهار مجلد، 15 اسرار الصنعه در نحو، بصائر الکمالات، 16 دیوان شعر، 17 مقاتل الفرسان، الکافی فی علمی العروض و القوافی. 18 دسته دوم تألیفات وی عبارت اند از: تهذیب اصلاح المنطق از ابن سکیت، تهذیب غریب الحدیث، 19 تهذیب الفاظ از ابن سکیت، 20 شرح الحماسه از ابی تمام در سه مجلد صغیر، اوسط و کبیر، 21 شرح سبع الطوال، شرح اللّمع از ابن جنی، شرح مفضلیات، شرح سقط الزند از مَعرّی، شرح دیوان متنبی، 22 شرح القصائد العشر، شرح المقصورة الدُّرَیدّیه، 23 شرح الختیارات از مفضل ضبی در سه مجلد، شرح المشکل من دیوان ابی تمام، شرح قصیده بانت سعاد. 24

پی نوشت ها

[1] ـ معجم الادباء 20 / 26. 2 ـ انباه الرواة 4 / 22. 3 ـ دمیة القصر 1 / 261. 4 ـ الانساب 12 / 345. 5 ـ معجم الادباء 20 / 26. 6 ـ تاریخ مدینة دمشق 64 / 348. 7 ـ معجم الادباء 20 / 26 ـ 27. 8 ـ الانساب 5 / 619. 9 ـ نُزهة الالباء 270. 10 ـ بغیة الوعاة 2 / 338. 1
[1] ـ المستفاد من ذیل تاریخ بغداد 19 / 256. 12 ـ انباه الرواة 4 / 23. 13 ـ المنتظم 17 / 114. 14 ـ معجم الادباء 20 / 26 ـ 27. 15 ـ مرآة الجنان 3 / 132. 16 ـ هدیة العارفین 2 / 519. 17 ـ معجم المؤلفین 13 / 214. 18 ـ نزهة الالباء 271. 19 ـ مرآة الجنان 3 / 132. 20 ـ الاعلام 8 / 158. 2
[1] ـ انباه الرواة 4 / 24. 22 ـ نزهة الالباء 271. 23 ـ معجم الادباء 20 / 26 ـ 27. 24 ـ الاعلام 8 / 158.

دیگر منابع: المختصر فی اخبار البشر 2 ـ 1 / 224؛ النجوم الزاهرة 5 / 197؛ الاعلام بوفیات الاعلام 27؛ تاج المکلل 148؛ الفلاکه و المفلوکون 71؛ طبقات الشافعیة الکبری 2 / 57، 6 / 36؛ تاریخ اربل 1 / 400؛ تاریخ الاسلام 35 / 74؛ تذکرة الحفاظ 3 / 1138؛ سیر اعلام النبلاء 19 / 269؛ الکامل فی التاریخ 10 / 473؛ البدایة و النهایة 12 / 171؛ اللباب فی تهذیب الانساب 1 / 206؛ معجم البلدان 2 / 13؛ الاعلام 8 / 315؛ عبقات الانوار 8 / 9؛ تاج العروس 1 / 241؛ کشف الظنون 1 / 108، 123، 446، 692، 770، 812 و 2 / 1043، 1377، 1563، 1740 و 1991؛ معجم مطبوعات العربیه 1 / 626.

معصومه اخلاقی

یحیی ـ شیبانی

یحیی ـ شیبانی (499 ـ 560ه )

ابومظفر یحیی بن محمد بن هبیره شیبانی دوری بغدادی، معروف به ابن هبیره.

بنا بر مشهور در ماه ربیع الآخر 499 در روستای دور بنی أوقر از نواحی دجیل بغداد متولد شد. 1 برخی تولد او را در سال 470ه2 و برخی دیگر در سال 490ه دانسته اند. 3 وی در جوانی به بغداد آمد و ادبیات و علوم قرآنی و حدیث را از برخی مشایخ آن دیار مانند ابومنصور بن جوالیقی، قاضی ابوالحسین محمد بن محمد فراء، ابوالحسین بن زاغونی، عبدالوهاب أنماطی و برخی دیگر فرا گرفت. به گفته برخی او علم فقه را نزد ابوبکر دینوری آموخته و از همان دوران جوانی همواره مصاحب واعظ زاهد ابوعبداللّه محمد بن یحیی زبیدی بود و روزگار را نیز با فقر و ناداری سپری می کرد تا اینکه وارد دربار خلیفه عباسی المقتفی ( 530 ـ 555ه ) شد. او ابتدا مسئول خزانه و سپس مسئول دیوان گردید؛ پس از مدتی خلیفه با مشاهده کاردانی