و لیاقت و شهامت او، پست وزارت را در سال 544ه به او واگذار کرد. ابن هبیره با تصدی این مقام، سعی و کوشش بسیاری در خدمتگزاری به فقها، محدثان و صالحان انجام داد و سعی کرد هر چه بیشتر آنان را به خود نزدیک کند. گویند وی با بذل و بخششی که به فقرا و علما داشت، هرگز سال او به حد نصاب نرسیده و زکات بر او واجب نشد. 4 یحیی بن هبیره همچنین در استحکام پایه های خلافت و جلوگیری از نفوذ امرای سلجوقی، نهایت تلاش را انجام داد تا اینکه به همت او سیطره خلافت عباسی در کل عراق مستقر شد. با مرگ مقتفی در سال 555ه المستنجد ( 555 ـ 566ه ) به خلافت رسید و ابن هبیره را در مقام وزارت ابقا کرد. 5 به گفته مقتفی و مستنجد، بنی عباس وزیری مانند ابن هبیره به خود ندیدند. 6 ارباب تراجم، حکایات بسیاری در بردباری، تواضع، ایثار و عفو و گذشت او در برابر دشمنان و حاسدانش ذکر کرده اند. 7 ذهبی او را از اعیان فقها دانسته8 و یافعی از او به عنوان شیخ طب و جالینوس زمان یاد کرده است ! 9 از شاگردان معروف او ابوالفرج ابن جوزی است. همچنین ابوحامد احمد بن محمد بن عیسی حنبلی از او روایت کرده است. ابن هبیره درنهایت در ماه جمادی الاولی 560 در بغداد با خوراندن سمّ به او از دنیا رفت. با مرگ او مردم بازارها را بستند و جمعیت فراوانی برای تشییع جنازه او حاضر شده و شعرا در رثای او قصاید بسیاری گفتند. 10 وی را در مدرسه ای که در باب البصره برای حنابله ساخته بود، دفن کردند. 11 به گفته ابن جوزی، ابن هبیره شناخت کامل و جامعی به علوم نحو لغت و عروض داشته و تصنیف هایی نیز در این علوم از خود به یادگار گذاشت. 12 الافصاح ( الایضاح ) عن شرح معانی الصحاح، در ده مجلد از تألیفات اوست. 13 این کتاب شرح جامعی از کتاب الجمع بین الصحیحین ( صحیح بخاری و مسلم ) محمد بن نصر حمیدی اندلسی ( م 488ه ) است. 14 مؤلف در این کتاب هنگامی که به حدیث « من یرد اللّه به خیراً یفقههُ فی الدین » رسیده به شرح و توضیح این حدیث پرداخته تا آنجا که در ضمن آن به تفصیل، به مسائل اتفاقی و اختلافی بین مذاهب اربعه نیز اشاره کرده است و این باعث شده برخی این قسمت از کتاب را جدا کرده و در یک مجلد قرار داده و آن را به نام الافصاح بنامند؛ درحالی که به گفته ابن رجب این قسمت، تنها جزیی از کتاب مذکور است. 15 شایان ذکر است از این کتاب ظاهراً تنها همین قسمت با عنوان الافصاح عن معانی الصحاح فی الفقه علی مذاهب الاربعه باقی مانده که مشتمل بر بیشتر ابواب فقهی است و با تحقیق محمد فارس و مقدمه کمال عبدالعظیم عنانی در دو مجلد به چاپ رسیده است. ابن هبیره کتاب یاد شده را هنگام تصدی پست وزارت نوشت که بسیار مورد توجه و استقبال فقها، دانشمندان و امرا قرار گرفت؛ به گونه ای که فقهای مذاهب اربعه به تدریس آن در مدارس و مساجد می پرداختند. 16 آثار دیگر او عبارت اند از: المقتصد در نحو که محمد بن خشّاب نحوی در چهار مجلد به شرح آن پرداخته است، مختصر ( تهذیب ) اصلاح المنطق ابن سکیت ( م244ه )، العبادات الخمس علی مذهب الامام احمد، ارجوزة فی المقصور و الممدود، ارجوزة فی علم الخط؛ 17 ایضاح و التبیین فی اختلاف ائمة المجتهدین [ خطی ]، الاشراف علی مذاهب الاشراف در فقه [ خطی ]، اختلاف العلماء [ خطی ]، 18 الطامس و القالس. 19 حاجی خلیفه نیز کتابی با عنوان الاجماع و الاختلاف برای وی ذکر کرده20 که احتمالاً یکی از همان کتاب های فوق است. ابن جوزی نیز کتابی به نام المقتبس من الفوائد العونیه به رشته تحریر درآورده که در فواید و علوم و اطلاعاتی است که از عون الدین ابن هبیره گرفته است. همچنین گزیده ای از کتاب الافصاح را به نام محض المحض نگاشته است، 21 چنان که ابن رجب بعضی از فواید و حکم و مواعظ او را از کتاب المقتبس ابن جوزی انتخاب کرده22 و بعضی از اشعار او را که در زهد و غیر آن است در کتاب خود آورده است. 23

پی نوشت ها

[1] ـ الذیل علی طبقات الحنابله 3 / 251. 2 ـ المختصر فی اخبار البشر 3 / 42. 3 ـ الکامل فی التاریخ 11 / 321. 4 ـ الذیل علی طبقات الحنابله 3 / 25
[1] ـ 256. 5 ـ البدایة و النهایه 12 / 250. 6 ـ الفخری فی آداب السلطانیه 312. 7 ـ الذیل علی طبقات الحنابله 3 / 283؛ المنتظم 18 / 167 ـ 169. 8 ـ دول الاسلام 292. 9 ـ مرآة الجنان 3 / 261. 10 ـ الذیل علی طبقات الحنابله 3 / 253، 261، 285 و 286. 1
[1] ـ المختصر فی اخبار البشر 3 / 42. 12 ـ المنتظم 18 / 166. 13 ـ سیر اعلام النبلاء 20 / 430. 14 ـ کشف الظنون 1 / 600. 15 ـ الذیل علی الطبقات الحنابله 3 / 252. 16 ـ همان. 17 ـ وفیات الاعیان 6 / 233 و 234. 18 ـ الاعلام 8 / 175. 19 ـ ایضاح المکنون 2 / 77. 20 ـ کشف الظنون 2 / 1385. 2
[1] ـ الذیل علی الطبقات الحنابله 3 / 253. 22 ـ الذیل علی الطبقات الحنابله 3 / 264 ـ 280. 23 ـ الذیل علی الطبقات الحنابله 3 / 280 ـ 282.

دیگر منابع: شذرات الذهب 4 / 197 ـ 191؛ تاریخ الاسلام 38 / 333 ـ 328؛ العبر 3 / 34؛ الاشاره 287؛ المستفاد من ذیل تاریخ بغداد 260؛ المختصر المحتاج الیه