قصیده ای به مطلع « خروش من همه از چیست از نعیق غراب »، حضرت علی علیه السلام و آل او را ستوده و شرط وصول به مصطفی صلی الله علیه و آله را پیروی از او دانسته است. شیوه شاعری ابوالمعالی بر همان منوال است که در آثار شاعران اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم می بینیم. وی از استادان معروف عصر خویش و بعد از خود، میان ناقدان بزرگ، مشهور بوده است. از آن جمله رشید وطواط در قطعه ای که در ستایش شعر و شاعر ساخته، ابوالمعالی را در ردیف عنصری آورده است. 5 دیوان شعر او موجود نیست، اما چند قصیده ای از او شهرت یافته است. 6 چنان که از کلمات برخی از تذکره نویسان متقدم و متأخر معلوم است دراین باره که ابوالمعالی رازی و ابوالمعالی نحّاس یک نفر یا دو نفرند، اختلاف نظر هست. بعضی از منابع7 دو نفر دانسته، اما عباس اقبال آشتیانی در تعلیقات حدائق السحر می نویسد مؤرخان سلاجقه غیر از دهخدا ابوالمعالی رازی، از شاعری دیگر به نام ابوالمعالی نحاس یا نحاسی که از معاصران، ملکشاه و سنجر بوده در کتب خود یاد کرده اند. این ابوالمعالی نحاس به تصریح عطاملک جوینی در جهانگشای، « رازی »، یعنی از اهل ری و مداح خاص امیردادبک حبشی بن التونتاق است که از جانب بر کیارق امارت خراسان را تا سال 495ه داشته و در همین سال بوده که سنجر به جای او آمده و او را برانداخته است. این قول کاملاً موافقت دارد، با آنکه دولتشاه سمرقندی، ابوالمعالی نحاس را از شعرای زمان سلطان غیاث الدین ابوالفتح محمد پسر ملکشاه ( 498 ـ 511 ) می داند و از معاصران ابوالمفاخر رازی و منجیک و شبل الدوله ( م 505ه ) می شمارد. اقبال عقیده دارد این ابوالمعالی نحاس رازی که در همان زمان دهخدا ابوالمعالی رازی می زیسته با او یکی است و تذکره نویسان متأخر این دو ابوالمعالی را دو نفر شمرده و احوال و اشعار آنها را مخلوط نموده اند. او دلایلی نیز برای اثبات عقیده خود اقامه کرده که عبارت اند از:

1. از ابوالمعالی نحاس در هیچ یک از تذکره ها و کتب قدیم مثل چهار مقاله، حدائق السحر، المعجم و لباب الالباب ذکری به میان نیامده و تنها در تواریخ آل سلجوقی به مناسبت قطعه شعری از او یاد می شود و دولتشاه هم تنها به معاصربودن او با سلطان غیاث الدین محمد پسر ملکشاه اشاره می کند. اول باری که اسم او جداگانه در تذکره ای دیده می شود در هفت اقلیم امین احمد رازی است و او معلوم
نیست به چه سند این شاعر را در ذیل شعرای اصفهان آورده و با اینکه جوینی به صراحت او را رازی می نویسد، امین احمد وی را اصفهانی شمرده است و او را عارض لشکر ملکشاه ( 465 ـ 486 ) و برکیارق ( 486 ـ 498 ) و معاصر المستنصر خلیفه گفته و مدعی است زمانی مُلک و مال این خلیفه در دست او بوده سپس زندانی شده و از حبس گریخته و باز به خدمت برکیارق رسید و به مرگ طبیعی مرد. صاحب مجمع الفصحاء هم همین مطلب را نقل می کند، با این اضافه که ابتدای خدمت ابوالمعالی نحاس را از عهد آلب ارسلان ( 455 ـ 456 ) می گیرد و می گوید او با معزّی ( م542ه ) لاف همسری می زده و در 512 وفات کرده است. اعتماد به گفته های صاحب هفت اقلیم و مجمع الفصحاء با عادتی که این قبیل جمع آورندگان اشعار شعرا و شرح حال ایشان، در مسامحه و خلط مطالب داشته اند قدری مشکل است و تا سندی معتبر و قدیمی به دست نیاید نمی توان به گفته ایشان اطمینان نمود. 2. جوینی به صراحت ابوالمعالی نحاس را رازی می نویسد و بعید به نظر می آید دو نفر شاعر ابوالمعالی نام و هر دو از اهل ری در یک زمان در دستگاه سلاجقه باشند و نظامی عروضی و عوفی فقط به ذکر یک نفر از آنان، آن هم مطلقا به اسم ابوالمعالی رازی، بدون ذکر قیدی که یکی از دیگری تمیز دهد اکتفا کنند و از دیگری اسمی نبرند. 3. اشعاری که به اسم ابوالمعالی نحاس یادداشت شده، به اسم دهخدا ابوالمعالی رازی هم ثبت شده است. 8

پی نوشت ها

[1] ـ چهار مقاله ( عروضی ) 45. 2ـ لباب الالباب ( عوفی ) 410. 3 ـ مجمع الفصحاء 1 / 1 / 296. 4 ـ حدائق السحر 119. 5 ـ تاریخ ادبیات در ایران 2 / 602. 6 ـ هفت اقلیم 3 / 39. 7 ـ مجمع الفصحاء 1 / 1 / 296. 8 ـ حدائق السحر 119.

دیگر منابع: مونس الاحرار فی دقائق الاشعار 2 / 495؛ راحة الصدور و آیة السرور 136؛ شعر العجم 1 / 160؛ تاریخ جهانگشای 2 / 2؛ دستور الوزراء 90؛ الذریعه 9 / 50.

محمود هیئتی

ابوالمفاخر ـ رازی

ابوالمفاخر ـ رازی (قرن ششم هجری)

ابوالمفاخر بن محمد رازی شمس الدین فاخری. وی از دانشمندان صالح شیعه و از مداحان اهل بیت علیهم السلام و از شاعران فارسی گوی دوره سلجوقیان و معاصر با محمد پسر ملکشاه