الفصحاء 1 / 3 / 1706. 8 ـ الذریعه 9 / 891. 9 ـ تاریخ نظم و نثر در ایران 1 / 108. 10 ـ الذریعه 3 / 62 و 15 / 89. 1
[1] ـ کشف الظنون 1 / 229.

دیگر منابع: فرهنگ سخنوران 476.

اسماعیل اسماعیلی

احمد ـ میبدی

احمد ـ میبدی (زنده در 520ه )

ابوالفضل احمد بن ابی سعید محمد بن احمد ( محمود ) بن مهریزد بن انوشیروان یزدی، مشهور به رشیدالدین میبدی.

از زیست نامه این عارف و مفسر ایرانی آگاهی بسیاری در دست نیست؛ ازاین رو پژوهشگران با بهره گیری از آثار او و به ویژه تفسیرش به داده هایی رسیده اند که اشاره می شود.

پدرش جمال الاسلام از دانشمندان، صلحا و عباد میبد بود که در سال 480ه مرد و مزارش تا عصر صفویه برقرار و مورد توجه مردم بود. برادرش ابوجعفر موفق الدین نیز بر اساس سنگ قبرش که هم اکنون موجود است، در ماه صفر سال 570ه مرده است. سنگ قبر دختر رشیدالدین، فاطمه ( م562ه )، هم در میبد شناسایی شده است؛ 1 بنابراین ابوالفضل باید در همان میبد زاده شده، زیسته و مرده باشد. برخی بر اساس همین داده ها و سال تألیف کتابش، زندگانی او را بین 450 تا 550ه دانسته اند. 2

اگرچه شوق فراگیری دانش او را به هرات کشاند، آگاهی ما بیش از این نیست و نمی دانیم از چه کسانی بهره برد و چه مدت ماندگار شد. شاید او در همین سفر، موفق به دیدار ابواسماعیل عبداللّه بن محمد بن احمد بن علی بن جعفر بن منصور انصاری هروی، مشهور به خواجه عبداللّه انصاری ( 396 ـ 481ه ) شده و از او بهره برده باشد. به هرروی چنین برمی آید چون خواجه در هرات شهرت فراوان داشت، میبدی با تفسیر او آشنا شد. گرچه برخی می گویند میبدی یا به هرات نرفته یا اگر رفته باشد، درنهایت به زادگاهش بازگشته است. 3

خواجه عبداللّه انصاری تفسیر مختصر عرفانی نگاشته بود که ابوالفضل میبدی را خوش آمد و چون بسیار فشرده بود، میبدی در سال 520ه آن را با شرح و تفصیل بیشتری شروع به نگارش کرد و خود، آن را کشف الاسرار و عدة الابرار نامید؛ 4 به همین دلیل با عنوان تفسیر خواجه عبداللّه انصاری نیز شهرت دارد. میبدی در تفسیر خود یا به عبارت دیگر شرح تفسیر خواجه عبداللّه روش ویژه ای به
کار برده و به تعبیر خودش سه نوبت را انجام داده است: ابتدا آیه را ذکر کرده سپس هر آنچه مربوط به آیه از حیث لغت و اعراب بوده، بیان کرده است. درواقع ترجمه ای ادبی کرده است. در مرحله دوم به تفسیر پرداخته و وجوه معانی، قرائات مشهور، سبب نزول، بیان احکام، ذکر اخبار و آثار و نوادر مربوط به آیه را گفته و تفسیر نقلی ارایه کرده است؛ پس از آن به تفسیر و تأویل عرفانی آیه پرداخته است. 5

این کتاب از آثار گرانقدر فارسی برجای مانده از سده ششم هجری است که با قلمی شیوا و مسجع همراه با مضامین عرفانی و اخلاقی آمیخته با حدیث و شعر تألیف شده و به کوشش علی اصغر حکمت در ده مجلد چاپ و منتشر شده است. تفسیر کشف الاسرار نشان دهنده گستره اطلاعات، ذوق لطیف، استعداد سرشار، آگاهی های گسترده ادبی، تاریخی، فقهی و کلامی میبدی است. 6 رشیدالدین در سال 520ه شروع به نگارش تفسیر خود کرده است؛ اما روشن نیست آن را کی به پایان برده و خود تا چه زمانی زیسته است.

ازآنجاکه رشیدالدین میبدی در فروع دین شافعی مذهب بود، در تفسیرش به علی علیه السلام و خاندانش ارادت ویژه نشان داده است. ولی در اصول پیرو اهل حدیث بوده و از تأویل بیزار است. میبدی را صوفی وارسته و عارف خوشدل، ولی با این حال در مذهب خود متعصب و سختگیر توصیف کرده اند. 7

الفصول اثر دیگر اوست که به کوشش دانش پژوه چاپ شده است. گویند این کتاب اثری فصّالی است. فصّالی، نوعی ادبیات شفاهی و بخشی از آداب دوره رفاه و تجمل پیش از مغول است که فصّالان به نوعی مجالس بزرگان را رونق و اعتبار می بخشیدند؛ کتاب دیگری با اربعین شامل چهل حدیث داشته است که موجود نیست؛ 8 طبقات الصوفیه نیز در شمار آثار اوست9 که تا کنون به دست نیامده است.

گفتنی است حاجی خلیفه و به تبع او اسماعیل پاشا، کشف الاسرار و عدة الابرار را به اشتباه به سعدالدین مسعود تفتازانی ( 722 ـ 792ه ) نسبت داده اند. 10 تا عصر حاضر و پیش از چاپ آن، باور همه بر این بود که از تألیفات تفتازانی است. تا آنکه علی اصغر حکمت در سفری به افغانستان، به دو نسخه از آن دست یافت که نام مؤلف آن میبدی معرفی شده بود؛ سپس نسخه های دیگری از آستان قدس