الفقه النافع نام دارد؛ 6 بنابراین کتاب نسفی، شرح یا حاشیه ای بر آن است.

پی نوشت ها

[1] ـ الجواهر المضیئه 1 / 86. 2 ـ المنتظم 18 / 120. 3 ـ النجوم الزاهره 5 / 326. 4 ـ الجواهر المضیئه 1 / 86 ـ 87. 5 ـ هدیة العارفین 1 / 85. 6 ـ هدیة العارفین 2 / 94.

دیگر منابع: البدایة و النهایة 12 / 236؛ معجم المؤلفین 2 / 22؛ تاریخ الاسلام 38 / 77.

اسماعیل اسماعیلی

احمد ـ نظامی

احمد ـ نظامی (اواخر قرن پنجم ـ 560 ه )

ابوالحسن احمد بن عمر بن علی نظامی، مشهور به عَروضی سمرقندی نظام الدین و نجم الدین.

گویا وی در اواخر قرن پنجم در سمرقند ولادت یافته و مدتی از جوانی خود را در مولد خویش سمرقند به کسب علوم مشغول بوده است؛ سپس بین سال های 504 و 506 به خراسان رفت؛ زیرا در سال 504 در سمرقند از دهقان ابورجا اطلاعاتی درباره رودکی کسب کرد و در سال 506 در بلخ به خدمت عمر خیام رسید و در سال 510 در طروق طوس خدمت مُعزّی را درک کرد و شعر خود را بر او عرضه داشت و در همین اوان گویا به خدمت آل شنسب درآمد و بعد از این تاریخ، گاه به خراسان نیز سفر می کرد. او در خدمت ملوک غوری آل شنسب به سر می برد و چنان که خود تصریح کرده است سال ها به مدح آن پادشاهان اختصاص داشته و کتاب چهار مقاله خود را به نام ابوالحسن حسام الدین علی بن فخرالدین مسعود برادرزاده ملک شمس الدین محمد بن فخرالدین مسعود، پادشاه معروف غوری نوشته است. نظامی با آنکه از مقام بلند خود در شعر سخن می گوید، مهارت چندانی در شعر نداشته یا اگر در این فن استاد بوده، ولی از ذوق خداداد بهره وافر نداشت؛ حال آنکه در نثر مصنوع و آراسته و در نثر مرسل فصیح و شیوا استادی بزرگ بود. او علاوه بر ادب که در آن متبحر بود، در پزشکی و نجوم نیز مهارت داشت. 1 عوفی می نویسد: « اکثر اشعار او در قالب مثنوی سروده شده است ». 2 او در حدود سال 550ه کتاب معروفی به نام مجمع النوادر نوشت که چون شامل چهار مقاله در صفت دبیری، شاعری، نجوم و پزشکی است، به چهار مقاله معروف شده است و یکی از کتاب های ممتاز و فصیح زبان فارسی
محسوب می شود. 3 دیگر آثار او داستان ویس و رامین و قطعه هایی شعر می باشد. 4 به گفته اسماعیل پاشا، وی در سال 560ه درگذشت. 5

پی نوشت ها

[1] ـ تاریخ ادیبات در ایران 2 / 961. 2 ـ لباب الالباب 395. 3 ـ تاریخ نظم و نثر در ایران 1 / 119. 4 ـ ریحانة الادب 6 / 211. 5 ـ هدیة العارفین 1 / 86.

دیگر منابع: مجمع الفصحاء 1 / 3 / 2200؛ کشف الظنون 2 / 1604.

محمود هیئتی

احمد ـ وکیل

احمد ـ وکیل (479 ـ 520ه )

ابوالفتح احمد بن علی بن محمد بن برهان وکیل بغدادی معروف به ابن برهان و ابن حمامی.

در سال 479ق در بغداد به دنیا آمد و در آنجا رشد یافت و به تحصیل علم پرداخت. 1 ابتدا وی در ایام نوجوانی که بر مذهب حنبلی بود نزد ابوالوفاء بن عقیل از فقهای حنبلی فقه آموخت، ولی بعد از مدتی به دلیل آرای جدیدش مورد اعتراض حنابله قرار گرفت و به ناچار به مذهب شافعی گروید. دلیل اعتراض بر وی این بود که او معتقد بود فرد عامی لازم نیست از مذهب معینی پیروی کند؛ لذا باعث خرده گیری بر او شد. 2 ابن برهان نزد ابوبکر شاشی، غزالی و کیا ابوالحسن هراسی فقه آموخت و موفق شد پس از چندی در فقه و اصول به مهارت و چیرگی برسد و استاد نظامیه بغداد شود؛ لذا علاقه مندان علم و دانش از هر سو به وی روی آوردند و باعث شد ابن برهان بیشتر ساعات را به درس و بحث با آنان اختصاص دهد تا جایی که وقتی عده ای از او تدریس کتاب احیاء العلوم غزالی را درخواست نمودند، در جواب آنان گفت: « وقت فراغتی را نمی یابم تا به درخواست شما پاسخ مثبت دهم ». هبه اللّه شافعی، ابومحمد قصری جزو شاگردان معروف او هستند. 3 وی از ابوالخطاب بن بطر و نعمانی حدیث آموخت و روایت کرد. همچنین صحیح بخاری را نزد ابوطالب زینبی خواند. 4 سرانجام او در سال 520ه در بغداد درگذشت و در باب ابرز مدفون گشت. 5 آثار وی عبارت اند از: الوصول الی الاصول، الاوسط فی الاصول، الوجیز فی الاصول. 6

پی نوشت ها

[1] ـ شذرات الذهب 4 / 61. 2 ـ الوافی بالوفیات 7 / 208. 3 ـ طبقات