انسان بكار مى‌رود، و- الأُمَّة- به تمام گروهها و جماعاتى كه بخاطر كارى و هدفى مجتمع مى‌شوند اطلاق مى‌گردد خواه آنكار دين واحد يا زمان و مكان واحد باشد، اجبارى باشد يا اختيارى، بهر صورت آن گروه واحد (امّة) و جمعش را- امم- گويند، سخن خداى تعالى در آيه (وَ ما مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ يَطِيرُ بِجَناحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ‌ أَمْثالُكُمْ‌[1]- 38/ انعام) يعنى هر نوعى از جنبندگان در زمين و بر طريقى كه خداوند آنها را تسخير نموده بر آن روش و سرشت و طبيعتشان قرار داده است مانند، بافنده‌ها (عنكبوتان) و معماران و سازندگان (موريانه‌ها و ذخيره كنندگان موادّ غذايى (مورچگان) كه به ذخيره غذايى خود اعتماد دارند يا مانند گنجشكان و كبوتران و غير از آن از طبيعتهاى مختلفى كه ويژه هر نوعى از آنهاست.

و سخن خداى در اين آيه (كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً- 213/ بقره) مردم همواره، صنفى واحد و بر روشى واحدند، در ضلالت يا در كفر، و آيه (وَ لَوْ شاءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً- 118/ هود) يعنى در ايمان، و آيه (وَ لْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ- 104/ آل عمران): گروهى كه علم و عمل صالح را بر مى‌گزينند و براى سايرين الگو و اسوه هستند، و آيه (إِنَّا وَجَدْنا آباءَنا عَلى‌ أُمَّةٍ- 22/ زخرف) يعنى بر كيش و آئينى جمع كننده.

شاعر گويد:

[1] به گفته يكى از اساتيد نحوى و ادبى معاصر استاد مرحوم عبد الحميد بديع الزّمانى ;، كه مى‌گويد:« در علوم دينى و علوم ادبى بايستى قرآن و آيات آنرا اصل قرار دهيم» هيچكس حق ندارد قرآن را بر عقايد خود و با قوانين ادبى خود ساخته خويش تطبيق دهد، ما بايد بكوشيم قرآن را با همين ترتيب كه هست قرائت كنيم، قواعدش و تركيب كلماتش و آياتش اصل و اساس همه قواعد ادبى است و محتوايش صراط مستقيم و دين قيّم است، ايشان مى‌گفت ما( حنفى‌ها) از ميان همه خلفاء اموى و عبّاسى فقط عمر بن عبد العزيز را به عدالت قبول داريم. در ماه مبارك رمضان اشعار فرزدق را كه در مدح حضرت سجّاد( ع) است، و زيباترين شعر عربى است براى دانشجويانش تفسير و تدريس مى‌كرد، و از تدريس ساير اشعار خود دارى مى‌كرد.

بنابر اين در آيه فوق( إِلَّا أُمَمٌ أَمْثالُكُمْ‌- 38/ انعام) يعنى همه جنبدگان در زمين و پرندگان امّتهائى همانند شمايند بايستى دليل تشابه و اشتراك در شباهت را از خود قرآن و فرمايشات ائمّه اطهار بدست آورد، بنا به گفته راغب، منظور همان سرشت و طبيعت اجبارى يا اختيارى مشابهى است كه آنها نيز مانند انسانها با واژه امّت و امام شناسانده شده‌اند.