هر چند كه با خنده، قهقهه و با اندوه، ريزش اشك همراه نباشد، چنانكه خداى تعالى گويد: (فَما بَكَتْ‌ عَلَيْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ‌- 29/ دخان) كه گفتند اين تعبير بر حقيقت استوار است و اين سخن كسى است كه براى آسمان و زمين‌ بَكَتْ‌ را بطريق مجاز مى‌داند، تقديرش اين است كه اهل آسمان بر آنها گريه نكردند و اندوهگين نشدند.

بل‌

: بَلْ‌ به معنى بلكه، كه براى ربط چيزى به چيز ديگر بكار مى‌رود و بر دو گونه است:

گفتن بل باين منظور كه عبارت و موضوع ما قبل آن، ما بعدش را نقض مى‌كند.

1- و چه بسا مقصود از گفتن- بل- تصحيح حكم بعدش و إبطال حكم قبلش باشد.

2- و بسا كه مقصود تصحيح مطلب قبل و إبطال مطلب بعدى است.

امّا در مورد اينكه بكار بردن واژه- بل- تصحيح مطلب دوّم و إبطال- مطلب اوّل يا قبل از- بل- است، آيات (إِذا تُتْلى‌ عَلَيْهِ آياتُنا قالَ أَساطِيرُ الْأَوَّلِينَ‌- 15/ قلم) و (كَلَّا بَلْ‌ رانَ عَلى‌ قُلُوبِهِمْ ما كانُوا يَكْسِبُونَ‌- 14/ مطفّفين) يعنى مطلب از قرارى نيست كه آنها مى‌گويند بلكه معاصى و گناهان بر دلهاشان غلبه دارد و نفهميده‌اند، سپس عبارت- ران على قلوبهم- را بر نادانيشان ذكر مى‌كند كه جهل و گناه و بر دلهاشان و انديشه‌شان مستولى است كه حقايق را أساطير مى‌گويند، و بر اين منوال آيه‌اى است كه در داستان حضرت ابراهيم (ع) است كه (قالُوا أَ أَنْتَ فَعَلْتَ هذا بِآلِهَتِنا يا إِبْراهِيمُ قالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِيرُهُمْ هذا، فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كانُوا يَنْطِقُونَ‌- 62 و 63/ انبياء). امّا جائى كه با گفتن- بل- مقصود و منظور تصحيح سخن اوّل در آيه است و باطل نمودن موضوع بعد از واژه- بل:

آيات (فَأَمَّا الْإِنْسانُ إِذا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَ نَعَّمَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَكْرَمَنِ وَ أَمَّا إِذا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهانَنِ كَلَّا بَلْ لا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ‌- 17/ و 16 و 15/ فجر).

يعنى اگر مالى بآنها برسد مال از إكرام و بزرگداشتشان نيست و نه اينكه‌