است، تحقيق در اين سخنان كه در اين مورد وارد شده است، و مربوط به آنهاست به بعد از اين كتاب موكول مى‌شود.

توب‌

: التّوب‌ يعنى ترك گناه به بهترين وجه، واژه- تَوْبَة، از جهاتى از اعتذار رساتر است زيرا اعتذار و عذرخواهى بر سه وجه است‌[1]:

1- اينكه عذر خواهنده مى‌گويد نكرده‌ام. 2- يا باين دليل گناه كردم. 3- يا اينكه گناه كردم بد كرده‌ام و ديگر تكرار نمى‌كنم.

كه اين معانى وجه چهارم ندارد و قسمت اخير يعنى معنى سوّم همان توبه است.

توبه در شرع يعنى 1- ترك كردم گناه بخاطر زشتى آن 2- پشيمانى از انجام آن 3- قصد و اراده و عزم بر ترك بازگشت به گناه 4- و همچنين تدارك نمودن زمينه ممكن براى جلوگيرى از اعاده آن، هر گاه اين چهار شرط فراهم شود شرايط توبه و عدم بازگشت به گناه كامل گشته است.

و تَابَ‌ الى اللّه- يعنى آنچه را كه بازگشت بخدا لازم است بخاطر آورد مانند:

[1] طريحى مى‌نويسد: التّين و الزّيتون دو كوه در شام است و در معنى آيه( وَ التِّينِ وَ الزَّيْتُونِ وَ طُورِ سِينِينَ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِينِ‌- 3/ بلد) مى‌گويد: منظور از تين( مدينه) و زيتون( بيت المقدّس) و طور سينين( كوفه) و هذا البلد الامين( مكّه) است كه خداوند اين چهار مكان را در قرآن برگزيده و نام برده است( ج 2 ص 222) جيمز هاكس مى‌گويد: در كتب مقدّسه( عهد عتيق و جديد)- وصف زيتون چنين آمده كه از دور همچون پرده نقره‌اى است و شكوفه‌اش سفيد رنگ، ميوه‌اش از مأكولات، لكن اهميّتش روغنش مى‌باشد و بوسيله تكاندن آن را مى‌چينند و اسرائيليان مأمور بودند بقاياى ميوه را بر درخت براى فقرا بگذارند. قاموس كتاب مقدّس ص 453.

1- على( ع) در نهج البلاغه براى استغفار شش شرط را بيان مى‌دارد:

1- پشيمانى بر كار گذشته.

2- قصد بر انجام واجباتى كه ترك شده است.

3- قصد و عزم بر بازنگشتن به گناه.

4- اداى حقوق انسانهائى كه بر عهده توست.

5- قصد و تمرين براى از دست دادن گوشتى كه در اثر گناه بر توست.

6- چشاندن زحمات طاعت و عبادت بخودت كه شيرينى گناه را بر آن چشانده‌اى سپس مى‌توان از خداوند آمرزش بخواهى و استغفار كنى.