2- و يا كسيكه ناخشنود است ولى با وجود ناروا دانستن عقيده و روش خويش باز خود را بزحمت مى‌اندازد گويى كه چاره و راه ديگرى نيافته است و در باره آنان خداى تعالى فرموده: (فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَيْنَهُمْ زُبُراً كُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَيْهِمْ فَرِحُونَ‌[1]- 53/ مؤمنون) (خويشتن گروه گروه كرده و كار دين خود را نيز به تفرقه كشانده‌اند هر گروهى بآنچه پيش ايشان است و معتقدند شادند).

و (نَحْنُ قَسَمْنا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا- 32/ زخرف).

و بر اين منوال و حدّ، خداوند با واژه قاهر توصيف شده است و قهر و چيرگى و غلبه او جز بر مقتضاى حكمت نيست از امير المؤمنين (ع) روايت شده است كه گفته است:

(يا بارى المسموكات و جبّار القلوب على فطرتها[2] شقيّها و سعيدها).

(اى آفريننده و نظام بخش آسمانها و سرشت آفرين دلها و موجودات چه نيك بخت و چه نگون بخت، پس خداوند دلها را از جهت معرفت، و شناسايى بر فطرتشان به اصلاح در آورده و آفريده است). اين بود پاره‌اى از معانى و مفاهيمى كه در كلى و عموم موضوع مورد بحث كه ذكر شده داخل است. جَبَرُوت‌ بر وزن فعلوت- از تكبّر و قدرت و گردنكشى است.

[1] رافعى در ذيل واژه جبر مى‌نويسد: و هو القول بانّ اللّه يجبر عباده على فعل المعاصى و هو فاسد: چنين عقيده‌اى كه بگوئيم خداوند و بندگانش را بر انجام گناهان مجبور كرده است عقيده‌اى فاسد است پس قضاء خداوند بر بندگانش همان است كه وقوع و انجامش را اراده كرده است و( مَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ- 31/ غافر) خداوند ظلم بر بندگان نخواسته است.

( ما يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَ لِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ‌- 6/ مائده).

ابن منظور از قول ابو الهيثم مى‌نويسد: الجبريه الذّين يقولون اجبر اللّه العباد على الذّنوب اى اكرههم و معاذ اللّه ان يكره احدا على معصيته.

يعنى از سخن جبريون كه مى‌گويند خداوند بندگان را به گناهان وامى‌دارد بايستى بخدا پناه برد كه او احدى را به نافرمانى و عصيان مجبور كند، فرّاء مى‌گويد: و هو تبارك و تعالى جابر كلّ كسير و فقير و هو جابر دينه الذّى ارتضاه، خداى تعالى ترميم كننده و جيران كننده هر شكسته و نيازمندى است و او كامل كننده دينى است كه مورد رضاى اوست چنانكه عجاج گفته است: قد جبر الدّين الاله فجبر.

[2]- در مآخذ ديگر چنين آمده است:

( و فى حديث علىّ كرم اللّه تعالى وجهه و جبار القلوب على فطراتها).