يعنى: شتران آبكشتان چه كردند؟ گفتند، لاغرشان كرديم.

خداى عزّ و جلّ گويد: (نِساؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ‌- 223/ بقره).

اين آيه بر سبيل تشبيهى است كه در باره همسران و زنان كه بقاء نوع انسان بآنها بستگى دارد بزراعت كه بقاء طبيعت مادى انسان را تأمين مى‌كند بكار رفته.

و آيه (وَ يُهْلِكَ الْحَرْثَ وَ النَّسْلَ‌- 205/ بقره) كه هر دو واژه (حرث و نسل) يعنى زراعت مادّى و معنوى را در برگرفته است.

حرج‌

: اصل‌ حَرَج‌ و حَرَاج‌، انباشته شدن و گرد آمدن چيزى است و لذا معنى تنگى و سختى و فشار ميان اجزاء آن چيز كه متراكم است تصوّر مى‌شود سپس هر سختى و گناه را نيز- حرج- گفته‌اند.

خداى تعالى گويد: (ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً- 65/ نساء).

(سپس در جانهاشان سختى نيابند).

(وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ‌- 78/ حجّ).

(براى شما در دين سختى و فشارى قرار نداده است).

و نيز حرج صدره- با كسره حرف (ر) يعنى دشوارى و تنگ دلى.

خداى تعالى گويد: (يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً[1]- 125/ انعام).

[1] آيه چنين است( وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً كَأَنَّما يَصَّعَّدُ فِي السَّماءِ كَذلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ‌- 125/ انعام) و در آيه قبل آن مى‌گويد:( فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ‌- 124/ انعام) براى رفع اشكال در شرح صدر مؤمنين و ضيق صدر مجرمين از آيات قبل مى‌فهميم كه مجرمين و فريبكاران چون دل و جانشان با جرم و فريب و قساوت و كژى خو گرفته( وَ إِذا جاءَتْهُمْ آيَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتَّى نُؤْتى‌ مِثْلَ ما أُوتِيَ رُسُلُ اللَّهِ‌- 124/ انعام) ما هرگز ايمان نمى‌آوريم تا اينكه بما نيز همان دهند كه به پيامبر داده شد به پندار باطلشان هر دلى در هر شرايطى شايسته تجلّى هدايت حق است و دلى كه با جرم و گناه خو گرفته نه همچون دل كسى است كه چهل سال با صداقت و امانت گذرانده آنكه با ميخوارگى و هوسناكى و ربا خوارى و تبهكارى آينه دل خود را تاريك و سياه ساخته و در برابر پذيرش حق عناد و بخل مى‌ورزد، براى آموخت ساير علوم و بهره‌مندى از انوار دانشها آمادگى ذهنى مى‌خواهد چه رسد بدريافت حقايق و راه هدايت، امّا هر كه واجد هدايت است خود زمينه آنرا فراهم ساخته خداوند نيز دل و سينه‌اش را براى پذيرش اسلام باز كند و هر كه خواهد كه او را بى‌نصيب از هدايت گرداند دل بر او سخت گرداند، در حديثى از ابن مسعود روايت شده كه در باره شرح. صدر و ضيق صدر از پيامبر6 چگونگى آن را پرسيد فرمود هدايت نورى است كه بر دلها مى‌تابد و پس از آن انشراح صدر و شناخت حقيقت حاصل مى‌شود، باز پرسيد نشانه شرح صدر چيست؟ فرمود:

شناخت حقيقت حاصل مى‌شود، باز پرسيد نشانه شرح صدر چيست؟ فرمود:

« الانابة الى دار الخلود و التجافى الى دار الغرور و الاستعداد للموت قبل الموت» نشانه باز بودن دل و خاطر همواره بياد جهان ابدى و قيامت بودن، دل و جان از آلودگى دنيا دور كردن و آمادگى براى مرگ قبل از رسيدن مرگ است.

بديهى است فراموشى قيامت و پيوسته به دنيا مغرور شدن و از ياد بردن مرگ مقدّمه تنگى و سختى دل و جان است و همين است كه در آيه فوق فرمود:( يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً- 125/ انعام).