كه در آيه آمده است.

أَحْقَقْتُ‌ كذا- يعنى آنرا از نظر حقّ بودن اثبات كردم يا حقّش را اداء كردم، و يا اينكه چون حقّ بود بحقّ بودنش حكم نمودم.

خداى تعالى گويد: (لِيُحِقَ‌ الْحَقَ‌- 8/ انفال) (براى اينكه حقّ را اثبات كند).

پس اثبات حقّ دو گونه است:

اوّل- با اظهار كردن دلائل و آيات (يعنى آثار حقّ در آفرينش، و پديده‌ها).

چنانكه خداى تعالى گويد: (وَ أُولئِكُمْ جَعَلْنا لَكُمْ عَلَيْهِمْ سُلْطاناً مُبِيناً- 91/ نساء) يعنى دليل قوى و روشن.

معنى- دوّم- اثبات حقّ با كامل نمودن شريعت و گسترش آن در عموم مردم است مثل آيات زير:

(وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ‌- 8/ صف).

(هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى‌ وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ‌[1]- 33/ توبه).

[1] آيه فوق كه سه بار در سوره‌هاى 33/ توبه، 28/ فاتح، 9/ صفّ، با عبارات( وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ‌، وَ كَفى‌ بِاللَّهِ شَهِيداً، وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ‌) ختم مى‌شود آمده است كه در تفسير آن مفسّرين اكثرا اينطور نظر داده‌اند كه:

خداوند پيامبرش را با هدايت و دين حقّ فرستاده است براى اينكه او را بر همه اديان غلبه دهد، امّا در اين معنى توجيهاتى شده است به اين كه منظور غلبه با استدلال و برهان است، نه اينكه بر پهنه زمين بعد از قرآن دين ديگرى باقى نباشد.

امّا چنانكه در متن مشاهده كرديم راغب ; مى‌گويد: آيه( لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ‌- 33/ توبه) يعنى با اكمال شريعت و گسترش آن در عموم مردم، پس عبارت فوق تأييدش آيه( الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ- نِعْمَتِي‌- 3/ مائده) است، زيرا- اظهار- در آيه ظهور و اتمام چيزى است كه پيامبر6 با دلائل و حجّت‌هاى روشن براى مباهله و اتمام حجّت حاضر شد و اهل كتاب حاضر نشدند و برترى اسلام را عملا پذيرفتند.

در موضوع تحدى هم كه قرآن همه علماء و فصحاء و بلغاء را دعوت بآوردن آيه يا ده آيه يا سوره مثل قرآن مى‌كند، هيچكس تاكنون نتوانسته است و در حقيقت از اين نظر هم برترى و اتمام و اكمال دين ثابت شده و كسى را ياراى هماوردى با قرآن نبوده است هر چند كه ميليونها نفر همواره در اديان ديگر باقيند ولى در عصر حاضر مى‌بينيم كه بيش از هر گروه ديگر امم مستضعف كه مورد ستم و تبعيض نژادى هستند بآغوش اسلام پناه مى‌برند زيرا اسلام تنها دينى است دست نخورده و بدون تحريف كه اساس. تبعيض نژادى و تفاخر و تكاثر و ستم را از ريشه برمى‌كند.

در قرن اخير دانشمند گرانمايه( حاج شيخ جواد بلاغى صاحب تفسيرى بنام( الهدى الى دين مصطفى) در كتاب ارزنده‌اش بنام( الرّحلة المدرسيّة) كه بفارسى هم بنام مدرسه سيّار ترجمه شده تحت عنوان اخبار پنهان در قرآن مى‌نويسد: خداوند سبحان محمّد6 را بامور غيبيّه بزرگى خبر داده و تمامى واقع گرديده است:

اوّل- آيه 95/ حجر كه مكّى است و در ابتداى بعثت مردم را به دين مقدّس اسلام دعوت مى‌داشت خداوند هم او را بشارت مى‌داد و فرمود( إِنَّا كَفَيْناكَ الْمُسْتَهْزِئِينَ‌- 95/ حجر) يعنى استهزاء كنندگان تو را كفايت مى‌كنيم و بر طبق اين بشارت او را بشريف‌ترين كفايت سر افراز فرمود.

دوّم- آيه 9/ صف كه آنهم مكّى است( لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ‌- 9/ صف) او را به بهترين اظهار بر تمامى دين اظهار فرمود.( مدرسه سيّار ج 1 ص 137).

بحث علمى و ادبى و تفسير بيشتر اين آيه كه( عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ‌- 33/ توبه) نه بر تمامى اديان با قهر و غلبه بلكه بر تمامى دين اسلام با حجّت و دلايل در ذيل واژه- ظهر- ان شاء اللّه خواهد آمد.