چنين است كه مى‌گويد: به پروردگارت سوگند ايمان ندارند مگر اينكه ترا در اختلافشان حكم قرار دهند و سپس نسبت بفرمان و داوريت در دلهاى خود سختى و مشكلى نيابند و براستى تسليم امرت شوند و آنرا گردن نهند- 65/ نساء) اگر گفته شود:

حكم بالباطل- معنيش اين است كه حكم باطل را اجرا كرد و بجريان انداخت.

حِكْمَة- يعنى بحقّ رسيدن با علم و عقل، پس حكمت از خداى تعالى شناسايى اشياء و ايجاد آنها از سوى اوست بر نهايت استوارى، و حكمت از انسان شناختن موجودات و انجام نيكى‌ها و خيرات است، و اين همان چيزى است كه قرآن با آن لقمان را توصيف كرده است.

در اين سخن خداى عزّ و جلّ كه (وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ- 12/ لقمان) و تمام حكمت را با وصفى كه از آنها نموده خبر داده است، اگر در باره خداى تعالى گفته مى‌شود كه او- حكيم- است معنايش بر خلاف معنائى است كه ديگرى با آن وصف مى‌شود، از اين روى خداى تعالى گويد: (أَ لَيْسَ اللَّهُ بِأَحْكَمِ الْحاكِمِينَ‌- 8/ تين).

و نيز اگر قرآن با واژه حكيم توصيف مى‌شود براى اينست كه قرآن در برگيرنده و متضمّن حكمت است مانند آيه (الر- تِلْكَ آياتُ الْكِتابِ‌ الْحَكِيمِ‌- 1/ يونس) و بر اين اساس آيه (وَ لَقَدْ جاءَهُمْ مِنَ الْأَنْباءِ ما فِيهِ مُزْدَجَرٌ حِكْمَةٌ بالِغَةٌ- 4/ قمر).

(در آنچه از اخبار نهى شده از آنها بر ايشان آمده است كه انجام ندهند حكمتى و سخنى راست و رساست).

گفته‌اند: حكيم- در معنى- محكم- است مثل آيه (أُحْكِمَتْ‌ آياتُهُ‌- 1/ هود) هر دو صحيح است براى اينكه آن آيات داراى حكمى است محكم و مفيد، پس هم معنى حكيم و هم محكم در آن هست.

حكم- اعمّ از حكمت است، پس هر حكمتى، حكمى است و هر حكمى حكمت نيست زيرا حكم- داورى بچيزى عليه چيز ديگر است كه مى‌گويند: او