دولت حمدانىها در حلب و موصل و مهمترينشان- سيف الدّولة است كه او
نيز همواره مجلسش مركز ادباء و علماء بوده است دولت فاطمى در مصر كه كتابخانههاى
بزرگى ايجاد كردند.
در اين عصر است كه كتابهاى مفاتيح العلوم خوارزمى و الفهرست ابن نديم
و احصاء العلوم فارابى براى كليد فهم دانشها و آشنائى مردم به كتب دانشمندان
نوشته مىشود.
اينك فهرستوار علمائى كه در لغات قرآن و نوادر غريب و معانى قرآن
آثارى بجا گزاردهاند ذكر مىكنيم تا پس از آشنايى به علما و كتابهاشان در چهار
قرن و با مقايسه با كتاب كم نظير مفردات راغب متوجّه شويم كه بعد از ائمه اطهار
(ع) كه در ذيل يك عنوان تمام آياتى كه مربوط به آن موضوع است ذكر مىكردند، پس از
چهار صد سال تنها راغب است كه چنين توانائى و احاطه علمى و عملى به قرآن دارد و
هيچ مفسّرى و نويسندهاى تا امروز كه قرن پانزده هجرى است چنين تسلّطى نداشته است.
1- ابو اسحاق زجاج: گويا شيشهبرى داشته است، شاگرد مبرّد آثار زيادى
دارد از آن جمله (كتاب سر النّحو- كتاب الابانه و التّفهيم در معنى بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ^-
كتاب خلق الانسان در لغت- كتاب معانى القرآن) وفاتش 311 ه.
(وفيات الاعيان- معجم الادباء- الفهرست- طبقات الادباء- روضات
الجّنات- بغيه الوعاة و ساير مآخذ ادبى ديگر) 2- ابن انبارى- ابو بكر محمّد بن
قاسم، شاگرد ثعلب و پدر خويش است، شواهد زيادى از قرآن و اشعار حفظ داشته بالغ بر
سيصد هزار بيت در لغت و نحو در قرآن و حديث تأليف داشته، آنچه مانده است (كتاب
الاضداد در نحو- كتاب الزّاهر در معانى كلمات عامّه مردم- شرح معقليّات كتاب
الانصاح و كتاب الهاءات) وفاتش 328 ه.