شعر و الف مقصوره و ممدوده- كتاب الاشتقاق- در نامهاى قبايل و مشتّقات اسمى آنها. و كتب ديگر، متوفّى 331 ه.

(وفيات الاعيان- الفهرست- تاريخ بغداد- معجم الادباء- معجم الشّعراى مرزبانى- الوافى بالوفيات و ديگر كتب ادب و شعرى).

عصر موسوعات و دائرة المعارفهاى علوم‌

يكى از برجستگيهاى علمى و انقلاب ادبى و لغوى و شعرى در اين عصر يعنى قرن چهارم و پنجم بوجود آمدن كتابهائى است در باره فهرست علوم كه مؤسّس آن فارابى است، با تأليف كتاب- احصاء العلوم و ديگر مفاتيح العلوم از ابو عبد اللّه محمّد بن احمد بن يوسف خوارزمى، كتاب فارابى در 52 فصل شامل (فقه- كلام- نحو- كتابت- شعر و عروض و اخبار).

كتاب دوّم شامل اصطلاحات و شرح مختصرى در 41 فصل در 9 باب (فلسفه- طبّ- منطق- عدد- هندسه- نجوم- موسيقى- خيال- كيمياء).

فارابى و خوارزمى.

در اين كتابها، علوم زمان خويش را يعنى علومى كه مسلمين در آن كار كرده و آثارى داشته‌اند كه در حدود سيصد علم بوده فهرست كرده‌اند و نويسنده مفتاح السّعاده- همه را بعدها به تفصيل شرح داده است. 9 علم در الفاظ و علوم زبانى و تاريخ- 44 علم در منقولات ذهنى- 5 علم در طبيعيات، رياضيّات- طبّ- تاريخ و فراست- 122 علم در حكمت عملى- 8 علم در علوم شرعى مثل تفسير- حديث- 92 علم در مفردات فضائل قرآن و قراءات و فروع تفسير- 40 علم در علم حديث و فروع آن- احاديث (مفتاح السّعاده و مصباح السّياده جلد 1/ از 81 تا 540 ج 2) هر چند قصد نداشتم سخنى از خاور شناسان و كسانيكه در باره تمدّن و عصر درخشان اسلامى كتاب نوشته و تحقيق نموده‌اند شاهدى ذكر كنم ولى به ناچار يك نمونه از كتاب:

(الحضارة الاسلامية عن القرن الرّابع الهجرى) از آدم متز- يادآورى مى‌شود