مخصّص- بصورت معانى لغات تنظيم شده وفاتش 458 ه.

27- حمزه اصفهانى- كتابش تاريخ سنى ملوك الارض و الانبياء و ديگر (كتاب الامثال- كتاب الخصائص و الموازنه بين العربيّه و الفارسيّه وفاتش 350 ه).

28- محمّد بن اسحق ابن نديم- فضيلت بزرگ و زيادى در تاريخ ادبيّات و زبان بر جامعه و دانشمندان مسلمين دارد، براستى كتابش گنجينه و دفينه‌اى است كه حد اقل نام و آثار بزرگان علم را تا زمان خودش و حتّى اعتقادات اقوام غير مسلمان را ضبط كرده، مصاحف، خطوط، تاريخ لغت و نحو و تفسير و اسامى تمام كتب را فهرست كرده است، اوّلين بار فلوگل آلمانى آنرا چاپ كرده، اين كتاب ذخيره ادب و علوم گرانبهائى است كه اخيرا توسّط آقاى تجدّد مازندرانى بفارسى نقل شده است، وفاتش 385 ه.

29- ابن مسكويه- در فلسفه و منطق و شيمى و ادب و فقه و تاريخ استاد بوده، كتابهايش: (تجارب الامم- كتاب آداب العرب و الفرس تهذيب الاخلاق- و الحكمة الخالده- وفاتش 421- هجرى.

دوران ركود علم و خشونت سلاجقه و غزنويان‌

نيمه دوّم قرن پنجم سلجوقيان با حمله و خشونت عليه آخرين زمام داران آل بويه مجدّدا محيطى و جوّى در دنياى اسلام ايجاد نمودند كه زمينه فتنه‌هاى بعدى مغولان گرديد، اينان بر خلاف ديلميان با تعصّب عمل مى‌كردند اگر معدود علمائى كه محصول شكوفائى علمى سالهاى قبل بودند نمى‌بودند چراغ دانش تمام زواياى جامعه را روشن نمى‌نمود و بهره‌اى نمى‌داد. ولى خوشبختانه خزانه‌هاى كتاب در فارس و اصفهان و نيشابور و خراسان و بغداد و مصر هر كدام دهها هزار مجلّد كتاب در معرض ديد جامعه، و دانشمندان قرار داده بود.

در اين دوره مكانهاى زيادى براى رهبانيّت و صوفيگرى و مدرسه‌هائى‌