الْمُفْلِحُونَ، وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْتَرِي لَهْوَ الْحَدِيثِ ...».

آن آيات كتاب فرزانه سراسر حكمت است، هدايت و رحمت براى نيكوكاران است، همان كسانى كه نماز را بر پا مى‌دارند، زكاة مى‌دهند، و آنها به آخرت يقين دارند، اينان كسانى هستند كه از پروردگارشان هدايت شده‌اند و آنها رستگارانند و كسانى هم هستند كه ...

بنابراين مى‌بينيم كسانيكه با روح اسلام و قرآن مأنوس نيستند، در كتاب جواهر القرآن هم تعصّب در مذهب و اخباريگرى چشمشان را از آنچنان آيات مى‌پوشاند و از معرّفى الگوهائيكه تجسّم عملى قرآنند و در سوره‌هاى مختلف چهره‌شان ترسيم شده است خوددارى مى‌كنند و در عوض در كيمياى سعادت كه خلاصه كتاب پر حجم (احياء علوم دين) اوست و محصول دوران قلندرى و صوفيگرى، اوّل حديثى را كه قطعى و مسلّم فرض نموده ذكر مى‌كند و سپس نتيجه‌گيرى مى‌كند كه: لهو و نظاره در سماع و رقص چون گهگاه باشد حرام نيست. (كيمياى سعادت 1/ 370) و سپس با هزاران زحمت مى‌كوشد تا بقول خود ميان سماع مباح و غير مباح خط كشى كند، گوئى كه آدمى موجودى فرمولى و ماشينى است كه اوّل درى از حرام برويش بگشائيم بعد كوشش در حركت نه تند و نه كندش بنمائيم و لذا مى‌بينيم همين توجّه به خراباتيگرى و از راه عقل به نقل گرويدن و به رهبانيّت «ابتداء مقدّمه استيلاى حكّام متعصّب و ستمگر سلجوقى و خوارزم عزيز ما را فراهم ساخت و دوران ساختن صومعه‌ها و خرابات از همان زمان تا سالها بعد از حمله مغولان ادامه دارد». (تاريخ مغول 165 عبّاس اقبال) تمام آن كوششها براى از رونق انداختن كتابها و علوم و مساجدى بود كه در تمام زواياى آنها بحث و علم و مبارزه با كور دلى و ستم و جور وجود داشت در اين دوران توجيهات و تفاسير گوناگون براى مفاهيم عقلى و اسلامى آغاز مى‌شود.

بعيد نيست كه اگر از قرن ششم به بعد تا مدّتها مردانى همچون فارابى و ابو ريحان و ابن سينا و برادران خوارزمى و طوسى و طبرسى و رازى و ازهرى‌