كه مدّتى هم عامل و كارگزار فارس و اصفهان و متولّى امور ديوانى، و حكومتى بوده، كتابى در تفسير داشته كه متأسّفانه و هزاران افسوس بعد از حمله مغول اين تفسير هم مانند صدها هزار جلد آثار علمى و ادبى ما از بين رفته و غالب مفسّرين مشهور بعدى مانند:

صاحب مجمع البيان/ شيخ طبرسى- صاحب تفسير الكبير/ فخر رازى- نظرات او را بصورت- فصل الخطاب- ذكر نموده‌اند، نام كتابش كه چهارده مجلّد بود: (جامع التّأويل لمحكم التّنزيل) است و همچنين كتابهاى: (ناسخ و منسوخ- كتابى در نحو كه حمزه آنرا- شرح التّأويل فى القرآن) نام برده، در وفاتش على بن حمزه اصفهانى اشعارى اين چنين سروده است.

به من گفتند براى محمّد بن بحر مرثيه‌اى نمى‌گويى- گفتم اوّل دل مرا به خودم از اين غم باز گردانيد و بشنويد چه مى‌گويم، كسى كه دلش از غم پرواز كرده كجا مى‌تواند سخن گويد در حاليكه دلش جريحه‌دار از مصيبت است.

كسيكه دوست و مورد محبّتش از او دور شده است راهى براى رسيدن به او جز بعث و قيامت نيست او كسى بود كه باوفاترين باوفاها نسبت بدوستش بود و تمام فضل بزرگى در جامه‌اش فراهم بود و در خانه نويسندگى و دانش در اوج و قلّه آن بود.

(معجم الادباء 6/ 422- الفهرست- بغية الوعاة 1/ 59).

مقدّماتى كه به ترجمه مفردات انجاميد

قبلا بايستى خدايرا سپاس و ستايش كنم كه در گذران صفحات پايان عمر با ترجمه و تحقيق كتاب مفردات الفاظ قرآن توفيقى و سعادتى اين چنين نصيبم شده است، و نيز شكر گزار افاضه لطف و رحمتى كه از كودكى گوش جان به ترنّم‌