بود كه برپايۀ آن اختلاف امت پيامبر (ص) (يا اصحاب آن حضرت) رحمتى الهى پنداشته مى‌شد. در تفسير اين حديث، چنين مى‌گفتند كه اتفاق آراى فقيهان، مردم را در تنگنا قرار مى‌دهد و اختلاف آنان گونه‌اى از توسع را براى مكلفان ايجاد مى‌كند. در منابع امامى، با وجود تأييد اصل حديث، چنين تفسيرى از آن به‌شدت محكوم شده است.

بدون سخن از متن حديث «اختلاف امتى رحمة»، شواهد نشان از آن دارند كه تفكر ارائه‌شده در آن، در اواخر سدۀ 1 قمرى از جايگاه ويژه‌اى برخوردار بوده است؛ چه آن هنگام كه برخى نگرانى خود را از تشتت آراى فقيهان بيان داشتند و از خليفۀ فقيه عمر بن عبدالعزيز درخواستند تا مردم را بر مذهبى واحد گرد آورد، او از اين امر ناخرسند بود و با نامه‌هايى كه به سرزمين‌هاى مختلف ارسال داشت، اختلاف ميان مذاهب بومى را پذيرا شد. تحليل نظرى اين برخورد را در گفتار عالم كوفى معاصر وى، عون بن عبدالله مى‌توان يافت كه اگر اختلاف آرا در ميان باشد، گونه‌اى از امكان انتخاب براى مكلفان وجود خواهد داشت.

از ميانۀ سدۀ 2 قمرى، همزمان با آغاز دوره تدوين در فقه و تأليف آثارى در زمينه‌هاى گوناگون آن، اين نكته نيز به خوبى احساس مى‌شد كه كنار هم آوردن آراى پيشينيان مى‌تواند در مسير اجتهاد، راه را هموار كند. قاضى ابو يوسف در يكى از آثار خود با عنوان اختلاف ابى حنيفه و ابن ابى ليلى به بررسى اختلاف نظرهاى فقهى اين دو فقيه برجستۀ مكتب كوفه، پرداخت. محمد بن حسن شيبانى نيز در كتاب الحجه به تفصيل به بررسى استدلالى اختلاف آراى ميان فقيهان مكتب ابو حنيفه و حجازيان پرداخت. در اواخر سده 2 قمرى، بايد از نوشتۀ مورخ پرآوازه، محمد بن عمر واقدى با عنوان كتاب الاختلاف ياد كرد كه به گواهى ابن نديم در آن اختلاف اهل مدينه و اهل كوفه را در ابواب گوناگون فقه بررسى كرده بود.

دوره‌اى بسيار مهم در تاريخ تدوين اختلاف فقها، نيمۀ دوم سده 3 قمرى و آغاز سده 4 قمرى است كه روزگار تأليف مشهورترين كتب در اين موضوع و اغلب با عنوان اختلاف الفقهاست. حركتى كه در اين دوره آغاز شده بود، در سده‌هاى پس از آن شايد با استقبال كمتر استمرار يافت و به كوشش پيروان مذاهب گوناگون، آثارى در اين رشته پديد آمد؛ اين كتاب‌ها بر خلاف نوشته‌هاى سده 3 قمرى، بيشتر عنوان‌هاى الخلاف و الخلافيات يا عناوين استحسانى بر خود داشتند. گفتنى است كه در هزار سال گذشته، آثارى نيز پديد آمده اند كه در آنها تنها آراى ابو حنيفه و شافعى مقايسه شده‌اند و در سويى ديگر بايد كتاب‌هايى را علاوه كرد كه در اختلافات داخلى ميان فقيهان يك مذهب نوشته‌شده اند. از اين دست كتاب‌ها مى‌توان به التقريب ابو الحسين قدورى در مسائل مورد اختلاف ميان ابو حنيفه و اصحابش، و مختلف الشيعة علامۀ حلى در اختلاف آراى ميان فقيهان اماميه اشاره كرد.

برخى از كتاب‌هاى تأليف شده در باب اختلاف الفقها كه به اعتبار تقدم در تأليف يا رواج كتاب از اهميت ويژه‌اى برخوردار بوده‌اند، عبارتند از:

1. اختلاف العلماء، اثر محمد بن نصر مروزى.

نسخه‌اى مشتمل بر مجموع ابواب فقهى از اين كتاب در دست است كه به كوشش صبحى سامرايى در بيروت به