را انجام دادند. على عليه‌السلام نيز در تمام عمر خود اين رسالت را به‌طور احسن انجام داد. رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود: «انا مدينة العلم و على بابها...»؛ (3)

سه: بعد زمامدارى؛ اين همان مقام ولايت و رهبرى است كه مورد بحث در اين مقاله است.

بعد اول و دوم امامت قابل سلب نيست. آنچه كه قابل سلب است، مقام رهبرى است. بعد از بيان مطالب مذكور، به بررسى آيات مى‌پردازيم.

آياتى كه تحليل مى‌شوند، در مورد اثبات اصل ولايت على عليه السلام در قرآن نيست؛ به دليل اين‌كه اصل ولايت على عليه‌السلام در قرآن از ديدگاه شيعه مسلم است. گرچه برخى از علماى اهل سنت همانند فخررازى (4) و آلوسى (5) و... با استدلال‌هاى غير منطقى و تعصبات مذهبى، زمامدارى على عليه‌السلام را در قرآن قبول ندارند.

آنچه كه در اينجا بررسى مى‌شود، اين است كه چه رابطه‌اى بين ولايت على عليه‌السلام در قرآن و پذيرش حكومت از سوى آن حضرت وجود دارد؟

جهت رعايت اختصار به دو آيه از قرآن در خصوص ولايت على عليه السلام اكتفا مى‌شود: (إِنَّمٰا وَلِيُّكُمُ اَللّٰهُ وَ رَسُولُهُ وَ اَلَّذِينَ آمَنُوا اَلَّذِينَ يُقِيمُونَ اَلصَّلاٰةَ وَ يُؤْتُونَ اَلزَّكٰاةَ وَ هُمْ رٰاكِعُونَ‌)؛ (6) سرپرست و رهبر شما خدا است و پيامبر او و آنها كه ايمان آورده‌اند و نماز را برپا مى‌دارند و در حال ركوع زكات مى‌دهند. دانشمندان شيعه همانند طبرسى، (7) بحرانى، (8) طبرى، (9) فتال نيشابورى، (10) علامه طباطبايى، (11) و... در خصوص رهبرى على عليه السلام به اين آيه استدلال كرده‌اند. شيخ طوسى مى‌نويسد: «و اعلم ان هذه الاية من الادلة الواضحة على امامة اميرالمؤمنين (ع) بعد النبى بلافصل». (12)

برخى از علماى اهل سنت همانند زمخشرى، (13) سيوطى، (14) بغوى، (1) ابى السعود (16) و... شان نزول اين آيه را در مورد فضيلت على عليه اسلام ذكر كرده‌اند: (يٰا أَيُّهَا اَلرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمٰا بَلَّغْتَ رِسٰالَتَهُ‌...)؛ (17) اى پيامبر! آنچه از طرف پروردگارت برتو نازل‌شده كاملا (به مردم) برسان و اگر چنين نكنى، رسالت او را انجام نداده‌اى.

منابع

1 - فقه سياسى 152/9؛ 2 - نهج‌البلاغه / خطبه قاصعه (234)؛ 3 - البداية و النهاية 7-394/8، تهذيب الكمال 485/20، جامع احاديث شيعه 24/1 و الاستيعاب 1102/3؛ 4 - تفسير الكبير 383/12؛ 5 - تفسير روح المعانى 166/6 و 1196-1193؛ 6 - مائده / 55؛ 7 - مجمع‌البيان 212/2-209؛ 8 - البرهان 479/1؛ 9 - المسترشد / 465 و 477؛ 10 - روضة الواعظين / 92؛ 11 - الميزان 6/6 و منهج الصادقين 255/3؛ 12 - التبيان 559/3، كنز الدقائق 137/3 و اعلام الورى / 168؛ 13 - الكشاف 1 / 468 و 469؛ 14 - الدر المنثور / 105؛ 15 - معالم التنزيل 2 / 272؛ 16 - تفسير ابى السعود 176/3؛ 17 - ما ئده / 67.

امامت اضطرارى

مفهوم عام امامت كه در نصوص اسلامى مورد تصريح واقع‌شده بر دو مرحله‌اى بودن حكومت از ديدگاه اسلام تأكيد كرده است. مرحلۀ نخست به هنگام حضور امام معصوم (ع) توسط وى و مرحلۀ دوم در هنگام غيبت امام معصوم (ع) فقيه جامع‌الشرائط وظائف ضرورى امامت را بر عهده مى‌گيرد كه از آن