در حديث كه بارها به صورتهاى «امت محمد»، يا «امتى» (از زبان پيامبر)، يا «أمم» وارد شده، به معناى جماعتى به كار رفته است كه از يك پيامبر پيروى مى‌كنند. «أمم» نيز به معناى اقوام پيشين و ملت‌هايى كه خداوند براى آنان پيامبرى گسيل داشته، به كار رفته است. به هر حال، امت افزون بر مفهوم دينى خود، مى‌تواند به مفهوم همبستگى زبانى، فرهنگى، طبيعى، يا نژادى،... نيز باشد.

در اينجا ابعاد مختلف مفهوم امت در فرهنگ اسلامى در چند عنوان بررسى مى‌شود:

الف - امت اسلامى جانشين امت‌هاى پيشين:

نخستين نكته در باب امت پيامبر خاتم (ص) اين است كه اين امت نيز همچون امت‌هاى پيشين مخاطب وحى الهى قرارگرفته، و حامل رسالت الهى شده است.

رسالت پيامبر (ص) نيازمند امتى است كه ضمن پذيرش و ايمان به آن و حفظ و نگاهبانى از آن، آن را به ديگر امتها منتقل كند و از اين رو، وظيفۀ تبليغ آن بر عهدۀ امت است. بنابراين، امت حافظ وحى الهى در تاريخ است.

قرآن خود بر مسئلۀ حفظ و نگاهبانى از ذكر (قرآن) تأكيد كرده است (حجر / 9/15). اين امت، امتى برگزيده است (آل‌عمران / 110/3) و بنا بر روايات، حتى تورات به آن مژده داده است. اين امت، امت فرجامين است و امت «آخرالزمان»: امت پيامبر خاتم (ص). پيامبر اين امت، پيامبر خاتم است كه در پايان سلسله‌اى از پيامبران و رسولان گذشته مبعوث شده و در همان سنت انبياى الهى كه مخاطب وحى بوده‌اند، جاى مى‌گيرد (احقاف / 9/46). در عين حال پيامبر امت آخرين، همانند انبياى گذشته و انبياى بنى اسرائيل نيست كه فقط به سوى قومشان مبعوث مى‌شدند، بلكه او براى همۀ مردم فرستاده شده بود (اعراف / 157/7؛ سبأ / 28/34)؛

ب - امت، وارث زمين:

امت برگزيده حامل وحى الهى در زمين، و تمثل و نمايندۀ اراده الهى است.

بنابراين، مقام جانشينى خداوند بر زمين در اصل از آن امت برگزيده است. امت از همان آغاز بر اساس آيات قرآنى، چنين دريافتى داشت كه بنابر سنت الهى خلافت و جانشينى خداوند بر زمين، هم‌اينك وارث زمين شده است (انبياء / 105/21). از آنجا كه رسالت نبوى، رسالتى جهانى بود، امت پيامبر (ص) بايد امر «دعوت» را سامان مى‌داد و جهانى مى‌كرد. امت از راه امر دعوت خواهد توانست كه اين رسالت جهانى را به جهانيان تبليغ كند و بنابر وعده قرآنى زمين را در اختيار گيرد و وارث همۀ امت‌هاى پيشين شود (توبه / 33/9). از اين رو، ديرى نپاييد امت دريافت كه مى‌بايست امر دعوت را به بيرون از جزيرة العرب گسترش دهد و پيام حضرت رسول (ص) را به ديگر امت‌ها تبليغ كند؛

ج - مصون بودن امت از خطا:

شافعى، امت يا جماعت اسلامى را به عنوان جماعت حافظ قرآن و جماعت برگزيدۀ خداوند، جماعتى مى‌داند كه بر خطا و بر خلاف سنت پيامبر (ص) اجماع نمى‌كنند. اجماع تمامى امت نماينده ارادۀ الهى است. از همين رو، در فقه، بحث اجماع به عنوان يكى از منابع فقه به ميان آمده است. حافظ «جماعت مسلمانان» و محور شكل‌گيرى جماعت و وحدت آن در انديشۀ عالمان اسلام سنّى بر دو پايۀ طاعت از امام (- سلطۀ سياسى) و ديگرى پيروى از سنت پيامبر (ص) (و سنت سلف)، و به هر حال چيزى كه علما آن را تبيين مى‌كنند، است. از اين رو، در انديشۀ اسلام سنى امت (جماعت) بايد رشتۀ