صاحبان اصلى آنها شناخته شود، بايد به مالكان شرعى و قانونى ايصال شود و در غير اين صورت همۀ وجوه استرداد شده در اختيار ولى امر يعنى دولت اسلام قرار مى‌گيرد كه بر اساس موازين اسلامى و قانونى زير نظر حكومت اسلامى صرف شود. اجراى همۀ مراحل اثبات درآمدهاى نامشروع بر عهده دولت بوده و تمامى مراحل رد اموال به صاحبان اصلى و يا به بيت‌المال به وسيله محاكم شرعى و مسئولين قانونى انجام مى‌شود. (2)

منابع

1 - جواهر الكلام 272/38؛ 2 - فقه سياسى 616/7-614.

امور حسبه

حسبه در لغت هم‌ريشه با حساب، محاسبه و به معناى پاداش و ثواب آمده و همچنين به معنى تقدير و تدبير نيز تفسير شده است و برخى نيز آن را به معنى شمردن و پنداشتن ذكر كرده‌اند و در لسان العرب معانى ديگرى چون، پاداش عملى را به خدا واگذاردن و ثواب آن را از خدا خواستن نيز اطلاق شده است. (1)

حسبه صرف‌نظر از مفهوم لغوى آن به سه نوع مفهوم اصطلاحى نيز گفته‌شده است: فقهى، ادارى و حقوقى.

الف - اصطلاح فقهى حسبه

در تفسير مفهوم اصطلاح فقهى حسبه، اختلاف نظر ديده مى‌شود كه برخى لفظى و برخى ديگر مفهومى و اصولى است.

1. حسبه عملى است كه به صورت فردى و يا گروهى براى انجام فريضه امر به معروف و نهى از منكر انجام مى‌گيرد. حسبه به اين معنا امرى جز عمل به واجب كفايى امر به معروف و نهى از منكر نيست؛ (2)

اين نوع تلقى از حسبه كه در گفتار بسيارى از فقهاى اهل سنت ديده مى‌شود نوعى حكم شرعى است كه به مناسبت مفهوم لغوى حسبه به دو فريضۀ نامبرده اطلاق شده است.

گرچه عنوان حسبه به مفهوم كارهايى كه پاداش انجام آنها از خداوند خواسته مى‌شود، از نظر موردى اعم از دو فريضه مذكور است، اما به لحاظ اهميت آن دو فريضه و يا اعم و اغلب بودن آن دو در مقايسه با امور قربى ديگر از باب اطلاق لفظ عام بر مفهوم خاص به صورت يك اصطلاح فقهى جا افتاده، به كار رفته است. حسبه به اين معنا از واجبات كفايى است و انجام آن نه نياز به اقتدار دولت دارد و نهادن امام مى‌طلبد و اصولا عامل آن مى‌تواند فرد عادى و غير مجتهد باشد؛

2. حسبه عمل سازمان‌يافته اى است كه با استفاده از يك سازمان و نوعى برنامه مدون و بر اساس اهداف خاص، انجام دو فريضه امر به معروف و نهى از منكر را عهده‌دار مى‌شود.

حسبه به اين معنا در واقع يك نهاد حكومتى بوده و امرى جداى از دو فريضۀ نامبرده است كه خواه‌ناخواه در درون يك نظام سياسى و ادارى قرارگرفته و اجراى آن نيازمند به قدرت اجرايى است و ازاينرو جزئى از وظايف دولت و از شؤون امامت تلقى مى‌شود و نيازمند به اذن امام (ع) و اجازۀ دولت اسلامى است؛

3. حسبه به معناى جامع و شامل جهاد، امر به معروف، نهى از منكر، حدود و قصاص است؛

4. حسبه به معناى عام، شامل هر عمل مشروعى كه از جانب خدا مقرر شده، مانند اذان، اقامه، اداى شهادت و ساير عبادات شرعى عام. به همين لحاظ به قضاوت