امير المؤمنين

اميرالمؤمنين لقب وصى و جانشين رسول خدا (ص) است. به اعتقاد شيعه، لقب اميرالمؤمنين اختصاص به حضرت على (ع) دارد و ملقّب ساختن ديگران حتى ساير ائمه (ع) به اين لقب جايز نيست.

عنوان اميرالمؤمنين در عصر خليفۀ دوم شيوع يافت و در اوائل خلافت وى، يكى از مسلمانان تازه‌وارد، خليفه را به اين عنوان مخاطب قرارداد و خليفه دوم آن را موافق طبع خود ديد و از آن پس به جاى عنوان خليفۀ المسلمين، لقب امير المؤمنين شايع شد.

به اعتقاد شيعه نمى‌توان جز امام معصوم (ع) كسى را به اين عنوان ناميد و در ميان ائمه معصومين (ع) تنها على (ع) به اين عنوان ناميده شده است.

عنوان اميرالمؤمنين بر بالاترين فرمانرواى سياسى، دينى و دنيوى جهان اسلام اطلاق مى‌شد و با دو عنوان ديگر، يعنى «خليفه» و «امام» همطراز بود، اما هر يك از اين عنوان‌ها بر جنبۀ خاصى تأكيد دارند. عنوان خليفه بر جنبۀ ارتباط شخص حاكم با پيامبر، و امام بر جنبۀ ارتباط او با دين، و اميرالمؤمنين بر ارتباط با مؤمنين (مسلمانان) تأكيد بيشترى دارند.

برپايۀ منابع عنوان اميرالمؤمنين نخستين بار بر خليفۀ دوم عمر بن الخطاب اطلاق شده است؛ اما اينكه چه كسى اين عنوان را اولين بار درباره عمر به كار برد، روشن نيست. برخى عبدالله ابن جحش، برخى ديگر عمرو بن عاص و عده‌اى نيز مغيرة بن شعبه را نخستين كسى دانسته‌اند كه اين لقب را درباره خليفۀ دوم به كار برده‌اند. اما مى‌دانيم كه عبدالله بن جحش در سال سوم قمرى در جنگ احد به شهادت رسيد و هم از اين رو نمى‌توانسته است در دوره خلافت عمر حضور داشته باشد.

در پاره‌اى منابع از عبدالله بن جحش و سعد بن ابى وقاص به عنوان نخستين كسانى‌كه لقب اميرالمؤمنين يافتند، ياد شده است. اينان فرماندهان جنگى اسلام بودند و اين موضوع مؤيد برداشت آن دسته از پژوهشگرانى است كه معتقدند واژۀ «امير» بر فرماندهان نظامى اطلاق مى‌شد و لقب «اميرالمؤمنين» به استناد آنكه «مؤمنين» سربازان اسلام بودند، كاربرد يافت.

كاربرد اين عنوان پس از عمر از سوى خلفاى اموى و عباسى ادامه يافت و تمامى حاكمان قلمرو اسلام مى‌بايد مشروعيت حاكميت خود را از راه «اميرالمؤمنين» كسب مى‌كردند. از اين رو، نخستين علامت استقلال خواهى حاكمان ولايات از خلافت عباسى، برگزيدن عنوان اميرالمؤمنين براى خود بود. بررسى سكه‌هاى حكومت‌هاى اسلامى دوران خلافت عباسى نشان مى‌دهد كه كدام حكومت‌ها خود را تابع خليفۀ عباسى دانسته، و كدام‌يك خود را از خلافت مستقل مى‌دانسته‌اند.

گفته‌اند كه لقب اميرالمؤمنين نخستين بار در دوران هارون‌الرشيد بر سكه‌هاى او ضرب شد، اما شواهد حاكى از آن است كه بسيار پيش از اين زمان، يعنى در دوران عبدالملك بن مروان عنوان اميرالمؤمنين بر روى سكه‌هاى او ضرب شده بود. افزون بر اين، بر برخى از سكه‌هاى دوران معاويه با حروف پهلوى عبارت «معاويۀ امير اوروشنكان» ضرب شده است، كه به معناى معاويۀ اميرالمؤمنين است.

سلاطين سلسله‌هاى موحدون - البته پس از بيعت