شعائر دين، هرچند جنگ را به همراه نداشته باشد، مى‌تواند مصداق جهاد به معناى عام آن، يعنى تلاش با بذل جان و مال در راه خدا محسوب شود.

در قرآن هر دو عنوان جهاد و قتال به چشم مى‌خورد و از مجموع آيات مربوط به اين دو عنوان استفاده مى‌شود كه جهاد نوعى از قتال است كه داراى شرايط و خصوصيات محدودكننده خواهد بود. جهاد در مفهوم اسلامى لزوما به معناى پيكار مسلحانه با دشمنان اسلام و كفار نيست بلكه در مفهوم وسيع و عام آن شامل پيكار با زبان، قلب، فكر و احساس بوده و گاه طرف مقابل پيكار حالات درونى فرد يا افراد و يا جامعه اسلامى است به همين لحاظ گاه به تلاش فرد در خودسازى و اصلاح افراد و سالم‌سازى محيط زندگى اجتماعى نيز جهاد گفته مى‌شود و احيانا از آن به جهاد اكبر تعبير مى‌شود.

يكى از عناصر تشكيل‌دهنده مفهوم عام جهاد در فقه اسلامى، قصد اعتلا بخشيدن به اسلام و نيت برپايى شعائر دين است.

منبع

فقه سياسى 203/5، 210، 234 و 284.

جهاد دفاعى

جهاد دفاعى در مقابل جهاد ابتدايى به كار مى‌رود و ان عبارت است از پيكار با هدف دفاع از اسلام و سرزمين‌هاى اسلامى در برابر دشمن مهاجمى كه اساس اسلام را تهديد مى‌كند، يا قصد استيلا بر سرزمين‌هاى اسلامى و ناموس و اموال مسلمانان را دارد. عمليات مسلحانۀ دفاعى گاه با آغاز به جنگ دشمن شروع مى‌شود فقها براى سهولت بحث از آن به عنوان جهاد دفاعى نام‌برده اند. هر نوع اقدام خصمانه و آغاز درگيرى و تهاجم نظامى از طرف دشمن به معناى آغاز جنگ و مجوز دفاع مشروع (جهاد دفاعى) تلقى خواهد شد.

به تعبير روشن‌تر، اقدام به درگيرى مسلحانه از طرف دشمن به عنوان يك اقدام نامشروع و موضوع يك سلسله مسئوليت‌هاى بين‌المللى بوده و متعاقب آن، جهاد به مفهوم شرعى واجب خواهد شد هرچند كه چنين اقدامى، موثر واقع نشده و آثار جنگ را به دنبال نداشته باشد.

اگر درگيرى نظامى آغازگر هم نداشته باشد، در اين صورت به دليل عدم صدق خصومت و تعدى ظاهرا عنوان جهاد دفاعى صدق نخواهد كرد؛ مگر از باب رفع مزاحمت و يا عناوين و اهداف ديگر جهاد ابتدايى.

در جهاد دفاعى هنگامى‌كه ميهن اسلامى توسط نيروهاى مسلح دشمن اشغال مى‌شود و بر زن و مرد و هركسى كه به نحوى توان جنگ و پشتيبانى نيروهاى رزمنده را دارند، شركت در جهاد دفاعى واجب مى‌شود خواه ناخواه اين نوع جهاد از حالت واجب تعبدى به واجب توسلى تغيير مى‌يابد و قصد و انگيزه به عنوان عنصر معنوى جهاد اعتبار خود را از دست مى‌دهد، همچنين در جهاد دفاعى بدون قصد عبادت و قربت امكان دستيابى به آثار ديگر مانند حفظ حقوق مادى وجود دارد.

برخى جهاد دفاعى را در مقابل جهاد ابتدايى، به مفهوم جنگ براى حفظ حقوق مورد تجاوز قرارگرفتۀ اسلام و مسلمانان اعم از دولت و جامعۀ اسلامى شمرده‌اند.