برخى نيز جهاد ابتدايى را پيكارى متحرك و انقلابى و جهاد دفاعى را درگيرى انفعالى شمرده‌اند، در حالى كه در همۀ موارد جهاد به مفهوم قرآنى عناوينى چون متحرك، انقلابى، انفعالى صادق است و از اين نظر فرقى بين ابتدايى و دفاعى وجود ندارد.

به اعتقاد بيشتر فقهاى اسلام جهاد دفاعى زمانى صورت خواهد گرفت كه جان و مال، استقلال و عزت و عرض مسلمانان مورد تهاجم دشمنان واقع شود.

همچنين اگر كيان اسلام (مركزيت، حاكميت و وجود اسلام) مورد تهاجم واقع‌شده، حتى اگر جان و مال مسلمانان را هم مورد خطر قرار ندهد. باز بر همه مسلمانان هست كه به دفاع برخيزند، در اين حال نيز مخاطبان جهاد عموم مسلمانان هستند، جهاد دفاعى واجب كفايى است و بر افراد بالغ، عاقل، آزاد واجب است در چنين جنگى اگر چنانچه تعداد مدافعان به حد كفايت رسيد، زن‌ها و پيرمردان از جنگيدن معاف هستند، امّا در صورتى كه تعداد نيروها كافى نبود، زن‌ها و پيران نيز بايد در جبهه‌ها مشاركت داشته باشند.

صاحب جواهر جهاد را دو نوع دانسته است، جهاد ابتدايى و جهاد دفاعى: كه در جهاد ابتدايى اذن و فرمان جنگيدن از ناحيۀ امام معصوم (ع) يا كسى كه از سوى او منصوب شود، صادر مى‌شود و جهاد دفاعى مشروط به اذن يا فرمان نيست، بلكه در صورت ضرورت و تشخيص بر همۀ مسلمانان واجب است كه به دفاع برخيزند.

صاحب جواهر معتقد است كه بعضى از فقها اين احتمال را داده‌اند كه در جهاد دفاعى هم، بايد رعايت ماه‌هاى حرام را كرد، امّا ايشان خود اشكال كرده‌اند كه اين «اشهر حرام» شامل جهاد ابتدايى است و جهاد دفاعى را شامل نخواهد شد.

تاريخ غزوات و سريهها در صدر اسلام و همچنين بيشتر جنگ‌هايى كه در تاريخ اسلام ثبت‌شده از نوع جهاد دفاعى بوده و تاريخ اسلام شاهد زنده اين حقيقت است كه قسمت عمدۀ جنگ‌هايى كه بين مسلمانان و طوايف و ملل ديگر به وقوع پيوسته در شرايطى بوده كه حقوق مسلمانان و جامعۀ اسلامى مورد تجاوز قرار گرفته و يا موجوديت و حاكميت مسلمانان از طرف دشمنان به مخاطره افتاده و نيز توطئه‌اى براى از بين بردن اساس اسلام در ميان بوده است.

منبع

فقه سياسى 212/5-209، 239، 255، 284-283، 323، 327 و 329.

جهاد دفاعى (و اهداف آن از ديدگاه قرآن)

اهداف جهاد دفاعى از ديدگاه قرآن مبين شرايط مشروعيت و نيز بيانگر ماهيت انسان دوستانه آن است، بر اين اساس: 1. قرآن دفاع را حق مشروع در برابر ظلم و تجاوز و تبهكارى مى‌داند و جنگ را به عنوان يك وسيلۀ دفاع تجويز مى‌كند.

(أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقٰاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اَللّٰهَ عَلىٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ ^ اَلَّذِينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيٰارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلاّٰ أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اَللّٰهُ‌). (1)

«رخصت به جنگجويان اسلام داده شد. زيرا آنها از دشمن ستم كشيده‌اند و خدا بر يارى آنها قادر است. آن مؤمنانى كه به ناحق از خانه‌هايشان آواره شده جز آنكه مى‌گفتند پروردگار ما خداى يكتاست...».