شيخ مفيد

محمد بن محمد نعمان بغدادى ملقب به شيخ مفيد در ذيقعده سال 336 هجرى قمرى در ده فرسنگى بغداد متولد شد.

وى استاد شيخ طوسى و سيد مرتضى بود. فقيه و متكلم شيعى كه بيشتر در علم كلام تبحر داشت و مكتب كلامى شيعه در عصر او به اوج كمال رسيد. او در مناظرات دينى مهارت خاصى داشت و مناظراتش با قاضى عبدالجبار (رييس فرقۀ معتزلۀ بغداد) و قاضى ابوبكر باقلانى رئيس اشاعره معروف بود.

گويند لقب «مفيد» را على بن عيسى معتزلى در عهد جوانى، در نتيجۀ مباحثه با وى به او داد. در حدود 200 اثر به او نسبت داده شده كه اين كتاب‌ها از جملۀ آنهاست:

«اركان فى دعائم الدين»، «العيون و المحاسن»، «اصول الفقه» «الكلام فى وجوه اعجاز القرآن»، «تاريخ الشريعه».

بسيارى از اين تاليفات در رد مذاهب ديگر و بسيارى در باب عقايد مخصوص شيعه و احكام فقهى است.

رسالۀ «المقنعه» نيز - كه متن فقهى جامع و محكمى است - از آثار اوست كه توسط شيخ طوسى شرح شد و به صورت «التهذيب»، يكى از كتب اربعه حديث، در آمد.

شيخ بزرگوار شيخ مفيد در شب جمعه 3 رمضان سال 5413. ق در بغداد، پس از 75 سال تلاش و خدمت ارزنده درگذشت و مورد تجليل فراوان مردم و قدردانى علما و فضلا قرار گرفت و به تعبير شاگرد بزرگوارش شيخ طوسى كه خود حاضر در صحنه بوده است، روز وفات او از كثرت دوست و دشمن براى اداى نماز و گريستن بر او، همانند و نظير نداشته است.

هشتاد هزار تن از شيعيان او را تشييع كردند و سيد مرتضى علم الهدى بر او نماز خواند و در حرم مطهر امام معصوم جواد الائمه عليه السلام پايين پاى آن حضرت و نزديك قبر استادش ابن قولويه مدفون شد. مى‌گويند سخنوران غير شيعه كه از تاثير سخن شيخ و استحكام منطق او در دعوت به مذهب تشيع به تنگ امده بودند، با درگذشت وى آسوده شدند.

زندگى شيخ مفيد در دوران اختناق مذهبى در حالهاى از تقيه سپرى شده است. شيخ مفيد در آثار كلامى خود به هنگام بحث از امامت به گونه‌اى استتار شده، توانسته است نظام سياسى مشروع از ديدگاه خود را در انديشۀ امامت بيان كند.

چنانكه كتاب الارشاد شيخ مفيد در شرح زندگانى ائمۀ معصومين (ع) خود حاوى شناختى سازمان‌يافته از انديشۀ سياسى ائمه (ع) و راه سياسى تشيع است.

شيخ مفيد در باب وصيت از كتاب المقنعه (1) در بيان حالت فوت وصى كه كار وصايت بلاتكليف مى‌ماند، مى‌نويسد: هرگاه وصى فوت نمايد نظارت بر امور وصيت بر عهده كسى است كه ناظر در امور مسلمانان است و او ولايت و مسئوليت تنفيذ وصيت را به روالى كه وصى بايد انجام دهد، برعهده دارد. وى در اين فرض از دولت مشروع به عنوان «الناظر فى امور المسلمانان» نام مى‌برد كه صفت «الناظر» حاكى از مهم‌ترين مسئوليت دولت اسلامى يعنى نظارت بر تمامى امور كشور اسلامى است.

قدر متيقن منظور از «امور مسلمانان» امور عمومى و مسئوليت‌هاى دولتى است كه نظارت بر امور وصيت بر عهدۀ كسى است كه ناظر در امور مسلمانان است و آن ولايت و مسئوليت دولت اسلامى يعنى نظارت بر كليۀ امور كشور اسلامى است.

و نظارت بر آن و انجام وظايف ناشى از آن بر عهده كسى است كه شيخ مفيد از آن به سلطان عادل تعبير