آنچه كه مربوط به حقوق ادارى و اقتصادى و سياسى و حتى مسائل نظامى و جامعه شناسى سياسى است، در قالب كليات تفريع و تشريح شده است.

اگر هيچ منبع مدونى از فقه سياسى جز عهدنامه مالك اشتر در اختيار فقيه شيعى نباشد، همين ميراث گرانمايه براى استخراج تمامى مباحث فقه سياسى و استنباط احكام مربوط به حقوق اساسى و حقوق بين‌الملل اسلام و مسائل حقوق بشر و حقوق ادارى نظام اسلامى كافى به نظر مى‌رسد.

عهدنامۀ مالك اشتر از اين نظر نيز جالب‌توجه است كه مفاد آن عملكرد امام معصوم (ع) و يا آنچه امام معصوم بايد انجام دهد، نيست، و اگر چنين مى‌بود جاى اين شبهه بود كه شايد اين دستور العمل در خور زمامدار و نظامى است كه از مزيت عصمت برخوردار باشد.

ولى مخاطب آن كسى بود كه گرچه فرصت پياده كردن آن را نيافت، ولى فقيهى عادل و فاقد عصمت بود و امكانات و شايستگى او در حد يك فقيه عادل و كاردان بود و هركس ديگر نيز با اين اوصاف (عدالت، فقاهت و كاردانى) مى‌توانست فرمان امام را به اجرا درآورد.

اهدافى كه در اين منشور براى اعزام مالك ذكر شده، مى‌تواند در مورد هر كشور و ملتى صدق كند اين اهداف عبارتند از:

1 - جمع آورى درآمدهاى مشروع دولت جهت تأمين هزينه‌هاى جارى اداره كشور؛

2 - جهاد با دشمن و برقرارى امنيت در مرزهاى كشور و ايجاد حاكميت صحيح دولت در داخل كشور؛

3 - اصلاح مردم و هدايت مريدانۀ ملت كه هدف اصلى رسالت اسلام و اقامۀ دولت اسلامى است؛

4 - آباد كردن بلاد و عمران كشور.

اهداف چهارگانۀ فوق كه انگيزه اعزام نمايندۀ امام براى اقامۀ حكومت حق و عدالت در مصر بيان شده مى‌تواند در مورد هر فقه عادل و مدبر و هر كشور و سرزمين صدق كند.

منبع

فقه سياسى 38/2-35.

عيون

سازمان اطلاعاتى كه هدف آن كسب اخبار و اطلاعات است. از جمله عناوين و سمت ها در نظام نبوى در مدينه، عين و عيون بوده كه به مأموران امنيتى و اطلاعاتى اطلاق مى‌شده است.

استفاده از «عيون» و افراد تيز بين و امين در كسب اطلاعات مربوط به حركت‌هاى مشكوك در قلمرو حكومت و نيز جمع آورى و ارسال خبرهاى مربوط به دشمن از زمان شخص پيامبر (ص) آغاز شد و در جنگ بدر براى اولين بار از اين شيوه بهره‌بردارى شد. اما در عصر علوى به دليل توسعه فتنه‌هاى داخلى به ويژه تحركات و توطئه‌هاى موذيانه معاويه و ديگر مخالفان مرموز و حيله‌گر، شبكه اطلاعاتى به صورت سازمان يافته به وجود آمد.

امام (ع) در يكى از نامه‌هاى ادارى و دستورالعمل‌هاى حكومتى كه به يكى از كارگزاران خود هشدار مى‌دهد، به وجود چنين شبكۀ مخفى و سازمان منسجم اشاره مى‌كند:

«فان عينى بالمغرب كتب الى يعلمنى...» (1) مخاطب اين نامه كارگزار مكه است كه مأمور مخفى امام (ع) از مغرب، مسائل مربوط به مكه و توطئه‌هاى دشمنان در زمان حج را به امام گزارش داده و امام (ع) آن را به والى مكه انتقال مى‌دهد.

يكى از نكات مورد تأكيد امام (ع) در عهدنامۀ مالك اشتر كه دستور العمل حكومتى و ادارى محسوب